Interventie ‘ProMuscle in de praktijk’ houdt ouderen langer zelfredzaam 

Behoud van zelfredzaamheid

Voldoende spierkracht en spiermassa zijn vermoedelijk de belangrijkste fysieke voorwaarden om als oudere lang zelfredzaam te blijven. Zelf aankleden, huishouden doen, en opstaan uit bed of stoel lukt niet meer als de kracht daarvoor ontbreekt. Helaas hoort verlies van spierkracht en -massa bij het ouder worden. Maar met behulp van gerichte aanpak die speciaal is ontwikkeld voor ouderen is het mogelijk om de spiergezondheid te verbeteren. Zo is het verlies te beperken of zelfs tegen te gaan.

De basis daarvoor is:

• Minimaal twee keer per week krachtoefeningen, voor zover mogelijk met opbouw in zwaarte. Ga uit van sessies van 45 tot 60 minuten per keer;
• Dagelijks voldoende eiwitten. Voor ouderen wordt geadviseerd om per kilogram lichaamsgewicht 1-1,2 gram te consumeren, zo’n 25 gram bij ontbijt, lunch en avondmaaltijd. Door gewone of verrijkte voeding.

Dit lijkt eenvoudig, maar in de praktijk blijken ouderen weinig krachtoefeningen te doen. 73% van de 65-plussers doen weliswaar spier- en botversterkende oefeningen en activiteiten, maar deze zijn minder belastend dan de benodigde krachtoefeningen om spiermassa te verbeteren. Ouderen krijgen via hun dagelijkse voeding ook te weinig eiwit binnen om hun spieren optimaal te onderhouden. Ongeveer drie op de tien Nederlandse ouderen consumeren minder dan 1 gram eiwit per kilogram lichaamsgewicht per dag. Bovendien gaat het echt om de combinatie, dus krachttraining en eiwitrijke voeding.

Aanpak die uitvoerbaar is in de praktijk 

De effectiviteit van de combinatie krachttraining en eiwitrijke voeding is in een klinisch onderzoek aangetoond. Dat wil zeggen dat de omstandigheden door de onderzoekers zo veel mogelijk gecontroleerd werden. In 3 maanden tijd was er sprake van 40% toename in beensterkte bij de groep oudere ouderen! Om zo’n aanpak in de praktijk – buiten een gecontroleerde setting- toe te passen en betaalbaar te maken is een vertaalslag nodig.

Het lukte om de oorspronkelijke opzet zo aan te passen dat de nieuwe interventie – Promuscle in de praktijk- goed uitvoerbaar is in de praktijk en aansluit bij normale werkwijzen van uitvoerende professionals (zie kader). Voor hen zijn er uitgebreide handleidingen en instructies. De interventie is nu door de landelijke commissie erkend op het niveau van ‘Goede aanwijzingen voor effectiviteit’.

Lees meer gedetailleerde informatie over de aanpak in de Kennisbank Sport en Bewegen.

De effecten van de interventie zijn uitgebreid gemeten. Allereerst was de opvolging van het programma in de eerste 12 weken erg goed. Bijna alle trainingen werden bijgewoond en ook de eiwitinname verbeterde. Dit is ook terug te zien in de resultaten op spiergezondheid. Spierkracht in de benen, gemeten op verschillende manieren, neemt in de eerste 12 weken met ongeveer 15% toe. De hoeveelheid spiermassa neemt in dezelfde periode met 600 gram toe. Dat is de hoeveelheid die ouderen normaal in 3 jaar verliezen.

In de volgende periode van 12 weken, met minder intensieve begeleiding, gaan deelnemers wel wat minder trainen en minder eiwit consumeren dan in de eerste 12 weken. Toch zijn na 24 weken veel positieve effecten op fysiek functioneren nog duidelijk zichtbaar. Bijvoorbeeld op de Short Physical Performance Battery (SPPB test), en timed up-and-go test (TUG). Effecten op ADL (activiteiten van het dagelijks leven) zijn niet aantoonbaar.

Op basis van de resultaten van het onderzoek van Ellen van Dongen zijn de handleidingen verder aangescherpt. De aanpak is nog meer op-maat en ook is er meer aandacht voor gedragsbehoud. Een aantal fysiotherapiepraktijken werkt samen met Wageningen University and Research aan verdere optimalisatie, implementatie en uitrol van het programma in de praktijk. Voor meer informatie kun je terecht bij Esmée Doets: esmee.doets@wur.nl

Belangrijke kenmerken

Als interventies worden ingezet in de praktijk moet soms afgeweken worden van het oorspronkelijke protocol. Om werkzaamheid te garanderen, wordt steeds vaker gekeken naar de onderdelen die daarvoor noodzakelijk zijn. Het gaat om de volgende aspecten:

• De begeleiding in de eerste fase van 12 weken wordt uitgevoerd door zorgprofessionals;
• Krachttraining (minimaal twee keer per week) en stimuleren van voldoende eiwitconsumptie (1-1,2 gram per kg lichaamsgewicht);
• De interventie wordt persoonsgericht aangeboden, afgestemd op wensen en mogelijkheden van elk individu;
• Elementen die bijdragen aan gedragsverandering en -behoud, zoals het stellen van haalbare doelen en feedback geven op de inspanning en voortgang, zijn onderdeel van het aanbod;
• Binnen de sessies is voldoende sociale ondersteuning en interactie;
• Goede multidisciplinaire samenwerking is een voorwaarde voor een goede uitvoering: tussen degene die verwijst naar de interventie (zoals de praktijkondersteuner), de fysiotherapeut, diëtist, buurtsportcoach – als verbinder van sport en zorg- en (andere) beweegaanbieder.

Belangrijk: behoud van gedrag

Onderzoek laat zien dat behoud van gedrag voor de doelgroep vrijwel altijd afhankelijk is van begeleid aanbod. Dat betekent dat ook na de eerste en tweede fase van 2 maal 12 weken, er nog vervolg is. Met minimaal tweemaal per week beweegaanbod, en regelmatig aandacht voor de voldoende eiwit in voeding. Overigens blijkt het bestaan van aanbod op zich niet voldoende: mensen moeten gestimuleerd worden daar gebruik van te maken.

Kernboodschappen voor gemeenten en buurtsportcoaches

Behoud van spierkracht bij ouderen is extreem belangrijk om lang zelfstandig (en met weinig ondersteuning bij huishoudelijke taken of vervoer) thuis te blijven wonen;

• Houd bij beleid en uitvoering rekening met aanpakken die in de praktijk aantoonbaar effectief zijn, ook op langere termijn. Interventies waarvan effecten alleen bekend zijn uit een gecontroleerde onderzoekssetting, schetsen vaak een te positief beeld;
• Zorg dat er aansluitend aanbod is voor deelnemers, waarin aandacht wordt geschonken aan training en voeding;
• Het is belangrijk dat ouderen zelf (en dienstverleners in hun buurt) bewust worden van het belang van sterke spieren, en de rol die training en voeding daarbij spelen;
• Voor uitvoering is goede coördinatie nodig, terwijl er formeel geen probleemeigenaar is. Faciliteer het gesprek en het maken van afspraken over coördinatie en samenwerking;
• De verwachte baten van deze interventie komen vooral terecht bij de afdeling WMO, en bij de zorgverzekeraar. Kijk in hoeverre gezamenlijke financiering mogelijk is.

Kernboodschappen voor de zorgverlener als verwijzer en als aanbieder

• Bedenk dat verlies van spiermassa en -kracht bij ouderen snel invaliderend is. Bij onvoldoende basis kan een korte periode van bedlegerigheid ernstige gevolgen hebben. Rond de zeventig jaar neemt normaal gesproken de hoeveelheid spiermassa af met 200 gram per jaar, bij ziekenhuisopname met 200 gram per dag en op de intensive care met 800 g/dag. Dit versnelde verlies is bijna nooit meer te herstellen. Een interventie als ProMuscle in de praktijk kan zorgen voor een veel betere basis.
• Sta open voor samenwerking met en kennisoverdracht naar andere disciplines in de zorg, gemeente, en buurtsportcoach. Zonder goede samenwerking komt zo’n interventie niet van de grond en blijft niet behouden. De samenwerking is ook belangrijk voor veel andere gezondheidsaspecten zoals overgewicht en obesitas, hartaandoeningen en diabetes type 2. Dus ook bij de inzet van de gecombineerde leefstijlinterventie.
• Financiering van preventieve interventies is vaak lastig. Door de steeds grotere druk op financiering van de zorg en belasting van de zorg komen er echter steeds meer mogelijkheden om vanuit diverse geldstromen preventie te financieren. Dit wordt makkelijker als een bredere lokale of regionale coalitie zich hier sterk voor maakt.

Lees en bekijk ook:

• De resultaten en meer informatie zijn te lezen in het proefschrift
• Het belang van spiermassa bij corona
• De website van Wageningen University and Research over ProMuscle in de praktijk
• Hoe blijf je sterk op hogere leeftijd? Informatie voor ouderen zelf
• In dit artikel is te lezen met welke sporten mensen vanzelf aan spierversterking werken
• Infografic van FrieslandCampina over sarcopenie
• Whitepaper Succesvolle inzet van interventie voor 55-plussers