Leefstijl inzetten in de zorg: zeven tips van en voor professionals

Toekomstbestendige zorg

“Een gezonde en actieve leefstijl helpt gezondheidsklachten en ziekten voorkomen (preventief) en kan onderdeel van het behandelplan zijn (curatief). Beide opbrengsten zijn belangrijk om de zorg toekomstbestendig te maken”, aldus Hanneke Molema (TNO). Zij is programmamanager van de coalitie Leefstijl in de Zorg, met als doel leefstijl integraal inbedden in de reguliere zorg. 

“Voorkomen is beter dan genezen, dus we moeten veel doen op scholen, in de wijk, enzovoorts. Maar we moeten ook leefstijl inzetten in en vanuit de zorg.” Vanwege de oplopende zorgkosten, en omdat veel ziekten geleidelijk ontstaan – mede onder invloed van leefstijl en leefomgeving. “Bovendien wordt steeds duidelijker dat sommige ziekten deels of helemaal om te keren zijn via leefstijl, dus ook curatief is het relevant. En nee, het is geen ‘eigen-schuld-dikke-bult-geneeskunde’. Doel is: mensen op de juiste manier helpen gezond te worden en blijven.”

Leefstijl in klinische praktijk

Nu hangt het vaak af van de persoonlijke interesse van een zorgprofessional of degene leefstijl bespreekt met de patiënt. Dat moet veranderen, vindt ook Douwe Atsma (hoogleraar cardiologie bij het LUMC, bestuurder bij Vereniging Arts & Leefstijl). “We willen leefstijl hetzelfde gewicht geven als medicamenten en medische interventies. Er is alle bewijs voor dat leefstijl die plek verdient in de klinische praktijk. Door leefstijl te integreren, zie ik mensen uiteindelijk minder. En als patiënten meer eigen regie ervaren en nemen, werk je als zorgprofessional fijner.” 

Dilemma’s bij integreren leefstijl in zorg

Genoeg redenen dus om leefstijl en zorg meer te integreren. Toch is het een complexe transitie die een lange adem vraagt. Welke barrières en dilemma’s spelen mee? 

Verdienen aan ziekte

De prikkels in het systeem zijn gericht op ziekte en zorg, niet op gezondheid en gedrag. Hanneke: “We hebben een systeem waarin we verdienen aan ziekte en niet aan gezondheid. We onderzoeken met de Leefstijlcoalitie hoe dat anders kan.”

Maatschappelijk probleem

Vanuit de zorg is er het dilemma: in hoeverre is het oplossen van het leefstijlprobleem een zorgtaak? Hierover is vanuit verschillende invalshoeken veel te zeggen. Douwe stelt: “Het is niet zozeer een medisch, maar een maatschappelijk probleem. De kosten en opbrengsten vallen in verschillende domeinen, het vraagt multidisciplinair werken.” Kortom, hoewel binnen meerdere sectoren iets moet veranderen, kan de zorgsector bijdragen door leefstijl in de praktijk in te zetten.

Het paradigma

Zowel in als buiten de zorg lag de focus lang op ziekte en zorg. Dat paradigma moet veranderen, aldus Hanneke. “We hebben het niet alleen over gedragsverandering van burgers en patiënten, maar ook over zorgverleners en beleidsmakers. Over de hele linie moet meer aandacht komen voor (positieve) gezondheid, leefstijl, leefomgeving en gezondheidsverschillen. We moeten in de volle breedte kijken naar de onderliggende oorzaken van ziekten en daarnaar handelen.” 

De rol van zorgprofessionals

Patiënt en zorgprofessional zitten soms vast in hun ‘klassieke’ rollen: de één is passief en wordt behandeld, de ander heeft de oplossingen en (be)handelt. Dit verwachtingspatroon werkt zowel vanuit patiënt naar professional als omgekeerd. Het geeft minder ruimte aan het bespreken en toepassen van positieve gezondheid en leefstijl. Hoe veranderen we dit patroon? Hanneke: “Het begint bij opleiding; daarin moet leefstijl een prominentere rol krijgen. Van het curriculum op de basisschool tot het wetenschappelijk onderwijs. En zorgopleidingen kunnen, door meer aandacht te besteden aan leefstijl, toekomstige zorgprofessionals andere verwachtingen meegeven over hun rol en die van patiënten.”

Leefstijl bespreken: zeven tips

Kortom, er is veel nodig op allerlei niveaus. Toch kun je als zorgprofessional leefstijl al volop inzetten. Je kunt mensen verwijzen naar betrouwbare bronnen zoals Thuisarts en het gesprek voeren over leefstijl. Hoe doe je dat effectief en hoe omzeil je barrières? Hieronder staan zeven tips. 

1. Creëer andere verwachtingen

Reflecteer op de signalen die je afgeeft in de gehele patient journey. Zoals een huisarts tijdens het congres aangeeft: “In veel wachtkamers hangen posters en folders over medicijngebruik en dergelijke. Belangrijk, maar het schept bepaalde verwachtingen bij de patiënt. Laat patiënten vooraf voelen dat het gesprek ook over leefstijl kan gaan.” Denk daarnaast na over je eigen verwachtingen. Veel artsen denken dat de patiënt leefstijl niet wil bespreken, maar die verwacht dat soms juist wel. Douwe vraagt vaak aan patiënten wat zij van hem verwachten. “Dan bespreken we dat en zeg ik: u kunt zelf ook veel doen.”

2. Sluit aan bij de patiënt

Kijk in wat voor sociale en fysieke omgeving iemand leeft. En is misschien sprake van stress of geldzorgen? Soms heeft iemand dan geen ruimte voor leefstijl en is er eerst iets anders nodig. Kirsten Veenstra (Nederlandse Orthopaedische Vereniging): “Houd ook rekening met zaken als laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsverschillen. In zulke gevallen is het lastig voor mensen om gezondheidsinformatie te begrijpen en toe te passen.” Expertisecentrum Pharos heeft veel informatie over effectief voorlichten en communiceren. Zeg bijvoorbeeld ‘drie van de tien’ en niet ‘30%’. En gebruik plaatjes. 

3. Speel in op de motivatie

Speel in op de persoonlijke motivatie. Technieken zoals motivational interviewing helpen hierbij. Kirsten: “Redeneer telkens vanuit: what’s in it for you? Wil iemand dolgraag met het kleinkind een dagje eropuit? Zeg: dat lukt misschien, zo kunt u eraan bijdragen.” Douwe vult aan: “Praat minder, luister meer. En willen mensen minder medicatie? Reageer enthousiast: ‘het goede nieuws is dat u zelf veel kunt doen!’.”

4. Houd rekening met emotionele drempels

Voor sommige patiënten is het lastig hun leefstijl te bespreken uit schaamte. Omgekeerd zijn zorgprofessionals soms bang moraliserend over te komen. Hanneke: “Misschien heeft de professional zelf overgewicht of is deze juist heel slank. De gedachte kan dan zijn: wie ben ik om erover te beginnen? Daar moeten we oog voor hebben.”

5. Voorkom het nocebo-effect

Wees je bewust van je overtuigingen en houding als professional. “Persoonlijke overtuigingen en woorden doen ertoe”, vertelt Hanneke. “Naast het placebo-effect is er het nocebo-effect: een negatieve verwachting vergroot de kans op een negatief resultaat.” Dit effect geldt ook voor jouw verwachtingen over je patiënt, blijkt uit onderzoek. “Geloof jij dat het je patiënt toch niet lukt gezonder te leven? Dat helpt niet. Zelfs zonder woorden straal je verwachtingen uit. Omgekeerd werkt het gelukkig ook: al in enkele seconden kun je iemand het gevoel geven dat ‘het’ kan lukken.”

6. Bespaar tijd met tools zoals de Leefstijlcheck

“Het grootste probleem is vaak tijd”, aldus Inge Heemstra (Nederlands Huisartsen Genootschap). “Als je tien minuten hebt, hoe bespreek je dan ook leefstijl?” Daarom is er bijvoorbeeld de Leefstijl Check. Dit is een vragenlijst die iemand in de wachtkamer invult, inclusief vragen zoals: wil je over leefstijl praten of ergens aan werken? Vervolgens kun je benoemen wat goed gaat, iemands verbeterdoel aanstippen en eventueel doorverwijzen naar een interventie of coach.

7. Verwijs goed door

Kirsten: “Soms worstelen zorgprofessionals met de vervolgstappen: naar wie verwijs ik snel en makkelijk door?” Hier zijn tools voor, maar het is ook belangrijk om 1) de juiste professional te kennen 2) aan wie je jouw patiënt toevertrouwt en 3) die een passend vervolg biedt. Een goede aanpak die hierin voorziet, is Welzijn op recept. Hierbij is een welzijnscoach het eerste aanspreekpunt en degene die een passend vervolgtraject vormgeeft met de patiënt. Ook een buurtsportcoach kan die rol vervullen. Een sociale kaart is hierbij behulpzaam, maar investeer zeker ook in het neerzetten van een goed vervolgproces met de juiste kernpartners. 

Kortom, leefstijl inzetten in de zorgpraktijk loont en er zijn al volop mogelijkheden om dat te doen. Met welke tips ga jij aan de slag?