Hoe dragen sport en bewegen bij aan Positieve Gezondheid?

Inzetten op sport en bewegen kan bijdragen aan Positieve Gezondheid. Dat sport en bewegen positief bijdraagt aan gezondheid en welzijn, blijkt uit onderzoek uit 2013 van Richard Bailey en zijn collega’s. Daaruit is het Human Capital Model ontstaan. Dit artikel gaat in op de samenhang tussen de dimensies van Positieve Gezondheid en de effecten en waarde van sport en bewegen. 

Wat is Positieve Gezondheid precies

Positieve Gezondheid is een brede kijk op gezondheid. Het focust op bijdragen aan het vermogen van mensen om zich aan te passen en eigen regie te voeren. Met als doel om kunnen gaan met de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven. 

Positieve Gezondheid draagt zo bij aan de verschuiving van ‘ziekte en zorg’ naar ‘gezondheid en gedrag’. Het begrip is praktisch vertaald in zes dimensies van gezondheid: 

1. lichaamsfuncties
2. mentaal welbevinden
3. zingeving
4. kwaliteit van leven
5. meedoen 
6. dagelijks functioneren

Positieve Gezondheid in praktijk en beleid

Als professional in zorg en welzijn kun je cliënten ondersteunen bij het in beeld brengen van hun gezondheid. Dat doe je met de vragenlijst van Positieve Gezondheid: het ’spinnenweb’. Vervolgens ga je in gesprek: wat valt jou op aan het spinnenweb? Zou je iets willen veranderen, en zo ja: wie of wat heb je daarvoor nodig? 

Gemeenten gebruiken het concept Positieve Gezondheid om hun gezondheidsbeleid op te baseren. Bijvoorbeeld door het formuleren van doelstellingen aan de hand van de zes dimensies. Dit kan ook meer structurele samenwerking tussen verschillende domeinen – zoals zorg, welzijn en participatie – opleveren.  

Human Capital Model 

Het invloedrijke Human Capital Model van de Britse onderzoeker Richard Bailey laat zien dat sport en bewegen effectief zijn op verschillende vlakken. Het model bevat meer dan 80 verschillende effecten van sport en bewegen en is óók onderverdeeld in zes soorten waarden. Deze zes waarden zijn: fysiek, emotioneel, persoonlijk, sociaal, intellectueel en financieel.

Je ziet de waarden met onderliggende effecten in onderstaande afbeelding. 

Waarom de koppeling?  

Sport en bewegen kunnen veel betekenen voor een goede gezondheid en daarmee dus bijdragen aan Positieve Gezondheid. Op basis van een verkenning van promovendus Sven van As hebben we een koppeling gemaakt tussen de zes dimensies van Positieve Gezondheid en de zes waarden van het Human Capital Model.

Met deze koppeling maken we duidelijk wat de waarde van sport en bewegen is, in relatie tot de dimensies van Positieve Gezondheid. Positieve Gezondheid geeft inzicht in waar mensen verandering in aan willen brengen. Veranderingen waar je in veel gevallen sport en bewegen voor in kunt zetten. Door deze samenhang te benadrukken, wordt het voor bijvoorbeeld zorgprofessionals en gemeenten makkelijker om sport en bewegen mee te nemen in een integrale benadering. 

Professionals kunnen het spinnenweb van Positieve Gezondheid daarbij als gespreksinstrument gebruiken. Door de koppeling met het Human Capital Model zie je dat als iemand laag scoort op een bepaalde dimensie, je sport of bewegen vaak als vervolgstap kunt aanbieden. 

Lichaamsfuncties (PG) en fysieke waarde (HCM)

Tussen de lichaamsfuncties van Positieve Gezondheid en fysieke waarde van het Human Capital Model bestaat de duidelijkste overeenkomst. Hierbij gaat het over hoe gezond iemand zich voelt, of iemand klachtenvrij is, zich fit voelt, een goede conditie heeft en kan bewegen. 

• De fysieke waarde uit het Human Capital Model laat zien dat sport en bewegen zorgt voor een kleinere kans op ziektes, zoals diabetes type 2, obesitas, hart- en vaatziekten en beroerte, waardoor mensen zich gezonder voelen^[1,2]. 
• Voldoende sport en bewegen zorgt voor een beter immuunsysteem^[3,4] en een beter uithoudingsvermogen^[5], waardoor mensen zich fit voelen. 
• Zo pleit Erik Scherder, hoogleraar neuropsychologie, voor meer sport en bewegen zodat we minder vatbaar zijn voor het coronavirus of andere virussen^[6]. 
• Ook zien we in het Human Capital Model dat sport en bewegen zorgt voor sterkere spieren^[7,8] en betere algemene bewegingsvaardigheden^[1].

Dit komt dus overeen met Positieve Gezondheid: door een kleinere kans op ziekte en een betere conditie, voelt iemand zich immers gezonder en ervaart minder klachten en pijn. Als een cliënt de dimensie ‘lichaamsfuncties’ wilt verbeteren, zijn sport en bewegen dus onmisbaar vanwege al deze fysieke voordelen. 

Mentaal welbevinden (PG) en intellectuele waarde (HCM)

Mentaal welbevinden gaat over cognitief functioneren, zoals iets goed kunnen onthouden en concentreren. Dit overlapt met de intellectuele waarde van het Human Capital Model.

• Volgens het model zorgen sport en bewegen voor betere concentratie. 
• Daarnaast helpt bewegen bij het beperken van leeftijdsgerelateerde cognitieve achteruitgang en bevordert het de verwerkingssnelheid van informatie^[9,10] en geheugen. 

Je kunt sport en bewegen dus inzetten als uit het spinnenweb blijkt dat iemand concentratieproblemen heeft, of beginnende dementie ontwikkelt. Het inrichten van een dementievriendelijke omgeving in de buurt kan een eerste stap zijn om bewegen bij dementerenden te stimuleren.  

Mentaal welbevinden, kwaliteit van leven (PG) en emotionele waarde (HCM)

Deze dimensies hebben veel overeenkomsten met de emotionele waarde van het Human Capital Model. De literatuur van Positieve Gezondheid zegt dat het bij mentaal welbevinden gaat om stemming, vrij zijn van angsten en depressie, positiviteit en emotioneel welbevinden. Bij kwaliteit van leven gaat het om genieten van het leven, gelukkig zijn, gezond in je vel zitten en leuke dingen doen.

• Volgens het Human Capital Model hebben sport en bewegen vaak een positieve invloed op plezier, hoe goed iemand zich voelt en intrinsieke motivatie. 
• Ook kan sport zorgen voor minder stress en depressieve klachten, mits er sprake is van juiste begeleiding en een veilig sportklimaat.  

Als uit het spinnenweb blijkt dat iemand laag scoort op ‘vrolijk zijn’ bij mentaal welbevinden, op op ‘lekker in je vel zitten’ bij kwaliteit van leven, kunnen sport en bewegen uitkomst bieden. 

Mentaal welbevinden (PG) en persoonlijke waarde (HCM)

Mentaal welbevinden gaat ook om gevoel van controle en omgaan met veranderingen. Volgens de literatuur is het hierbij ook bepalend in hoeverre iemand zelfmanagement en mentale veerkracht ervaart. 

• Volgens het Human Capital Model hebben sport en bewegen ook persoonlijke waarde, zoals het stellen van doelen^[11], zelfdiscipline^[1], initiatief nemen en andere levensvaardigheden^[11]. 
• Deze vaardigheden doe je niet zomaar op als je zelf sport, maar voornamelijk wanneer hier tijdens trainingen nadruk op ligt^[1]. Er zijn vijf werkzame elementen waar een sport- en beweeginterventie aan moet voldoen, om het juiste effect te verwezenlijken: juiste begeleiding, empowerment, een stimulerende fysieke omgeving, een betrokken sociale omgeving en maatwerk. 

Sport kan dus een middel zijn om deze vaardigheden aan te leren. En om mensen zo een gevoel van zelfmanagement en mentale veerkracht bij te brengen. 

Meedoen (PG) en sociale waarde (HCM) 

De sociale waarde van het Human Capital Model komt deels overeen met de dimensie meedoen van Positieve Gezondheid. Hierbij gaat het om de hoeveelheid sociaal maatschappelijke participatie, sociale steun en sociale contacten. Ook gaat het erom of iemand zich erbij voelt horen en zich geaccepteerd voelt. Tot slot gaat de dimensie over of iemand mee kan doen in de maatschappij en iets zinvols kan bijdragen.

• De sociale waarde van het Human Capital Model laat zien dat bewegen in teamverband kan zorgen voor de opbouw van een sociaal netwerk. Ouderen blijven zo bijvoorbeeld meer onder de mensen en vereenzamen minder snel. Een goed voorbeeld hiervan is Golden Sports.  
• Ook kan sport ervoor zorgen dat iemand zich maatschappelijk betrokken voelt en meedoet in de maatschappij^[1]. Bijvoorbeeld door vrijwilligerswerk bij een sportvereniging of sportevenement. 
• Sportverenigingen kunnen ook een rol hebben in de arbeidsre-integratie. Interventies zoals Bewegen Werkt integreert bijvoorbeeld sport en bewegen in de reactiveringsprogramma. 
• Maar: sport heeft ook risico’s, zoals uitsluiting. De band van de bestaande groep versterkt, waardoor het voor de minder dominante groepen lastiger wordt om erbij te komen^[12,13]. Bij sommige sporten is er sprake van racisme en discriminatie. Daarbij speelt ook sociale ongelijkheid een rol^[14]. Sport is immers nog steeds niet voor iedereen even toegankelijk. Vooral mensen met een beperking, lagere sociaaleconomische status, armoede, etnische achtergrond of ouderen doen minder vaak mee^[15]. Ook kan competitie leiden tot strijd en negatieve gevoelens voor de andere partij. 

Toch kan sport – met name door het opbouwen van een netwerk – bijdragen aan meedoen binnen de Positieve Gezondheid. De dimensie overlapt echter niet volledig, want het gaat hier vooral om individuele factoren. Bij het Human Capital Model draait het ook om opbrengsten voor de maatschappij, zoals samenwerken, sociale cohesie en sociale veiligheid. 

Dagelijks functioneren (PG) en financiële waarde (HCM)

Bij de dimensie dagelijks functioneren van Positieve Gezondheid staat het kunnen uitvoeren van dagelijkse activiteiten centraal. Denk daarbij aan voor jezelf zorgen, omgaan met tijd en geld en werken. 

• Door de verschillende positieve waarden van sport en bewegen kan iemand minder vaak ziek, productiever en verantwoordelijker zijn^[16]. Dit kan bijdragen aan ‘kunnen werken’ en ‘mijn werk goed kunnen uitvoeren’ van de dimensie dagelijks functioneren. 
• Door voldoende sport en bewegen wordt iemand minder snel ziek en blijft de kwaliteit van leven hoger^[16], waardoor je langer zelfstandig kunt blijven. Ook dit draagt bij aan het dagelijks functioneren van Positieve Gezondheid. 

Dagelijks functioneren heeft ook veel raakvlakken met de fysieke waarde van sport en bewegen:

• Ouderen die moeite hebben met algemene dagelijkse levensverrichtingen (ADL), gaan dankzij krachtoefeningen en beweging weer beter functioneren. Dit zorgt er namelijk voor dat spierkracht wordt versterkt en de loopsnelheid verhoogt^[17]. 
• Als je dit aanvult met balansoefeningen, vermindert ook het valrisico bij ouderen^[17]. Ook hierdoor kunnen ouderen langer zelfstandig blijven. 

Zingeving (PG) en algehele voordelen sport en bewegen

Tot slot kent het Positieve Gezondheidsmodel de dimensie zingeving. Hierbij gaat het om streven naar doelen, toekomstperspectief, dankbaarheid en acceptatie. 

Hoewel zingeving niet expliciet is opgenomen in het Human Capital Model, kunnen we vanuit andere wetenschappelijke bronnen veronderstellen dat fysieke activiteit hieraan bijdraagt^[18,19]. 

• Je kunt doelen stellen voor een wedstrijd of bepaalde hardloopafstand.
• Sportsociologen vergelijken sport ook wel met een religie: het zijn beide maatschappelijke sectoren, kennen heilige plaatsen, rituelen, ceremonies en symbolen en hebben dezelfde waarde (discipline, zelfcontrole en overgave)^[20,21].
• Mensen hebben een passie voor een bepaalde sport en kunnen hier betekenis voor het leven uithalen. Ouderen die aan Walkingvoetbal doen, geven aan op deze dagen veel meer zin in het leven te hebben. 
• Via sport kunnen ook mensen met een beperking iets doen wat ze zinvol vinden en waar ze energie uit halen^[22]. 

Wat levert de koppeling je op?

Het verbinden van de effecten van sport en bewegen aan de dimensies van Positieve Gezondheid, maakt dus duidelijk hoe sport en bewegen bijdragen aan een positief gezond leven. Het leert zorgprofessionals dat je sport en bewegen kunt inzetten om Positieve Gezondheid te versterken. En het geeft beleidsmakers extra onderbouwing voor hun sport- en beweegbeleid. Hoe doe je dit nou in de praktijk? Dat lees je in dit artikel: Hoe pas je Positieve Gezondheid toe in het sport- en beweegdomein?