Alles over de aanpak van overgewicht en obesitas: van landelijk beleid tot erkende interventies

Landelijk beleid

• Nationaal Preventieakkoord

Het Nationaal Preventieakkoord (2018) probeert ervoor te zorgen dat in 2040 minder mensen roken, overmatig veel drinken en overgewicht hebben. Deze thema’s komen (direct of indirect) terug in verschillende programma’s in het GALA (zie informatie hieronder). De Rijksoverheid heeft met meer dan 70 partijen afspraken gemaakt om deze doelen te behalen. Elk jaar brengt het RIVM een voortgangsrapportage uit. Hierin wordt geëvalueerd of de afspraken en gestelde doelen behaald zijn ^{[3, 11]}.

• Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA)

Met het GALA werken gemeenten en GGD’en, zorgverzekeraars en VWS aan een basis voor een gerichte lokale en regionale aanpak op het gebied van preventie, gezondheid, sport en bewegen en sociale basis. Dankzij deze integrale aanpak van verschillende thema’s wordt de gezondheid van inwoners verbeterd. Onder de noemer ‘Gezonde Leefstijl’, waar gemeenten SPUK-middelen voor kunnen inzetten, is de aanpak van overgewicht en obesitas één van de GALA thema’s. Zorgverzekeraars en gemeenten hebben de afspraak gemaakt dat er uiterlijk 1 januari 2025 niet-vrijblijvende regionale samenwerkingsafspraken zijn over gezondheidsbevordering. Met het GALA wordt uitvoering gegeven aan deze afspraak ^{[3, 14, 15]}.

• Landelijke Nota Gezondheidsbeleid 

In de Landelijke Nota Gezondheidsbeleid (2020-2024) worden landelijke prioriteiten op het gebied van publieke gezondheid beschreven en wordt richting gegeven aan lokaal gezondheidsbeleid van gemeenten. Hierin wordt de focus gelegd op de volgende gezondheidsvraagstukken ^{[3, 12]}: 

• Gezondheid in de sociale en fysieke leefomgeving
• Gezondheidsachterstanden verkleinen
• Druk op het dagelijks leven bij jeugd en jongvolwassenen
• Vitaal ouder worden

Lokaal kunnen gemeenten bijvoorbeeld inzetten op het:

• Bevorderen van fietsverkeer in en tussen steden
• Aanleggen van aantrekkelijk groen (ook voor ouderen en kinderen)
• Creëren van inclusieve speelplekken

• Integraal Zorg Akkoord (IZA)

Het IZA (2023-2026) heeft als doel om de zorg kwalitatief, toegankelijk en betaalbaar te houden. Om dat mogelijk te maken zet het IZA – samen met VWS en een groot aantal partijen in de zorg – onder andere in op een gezonde leefstijl en leefomgeving en het versterken van de sociale omgeving en zelfredzaamheid van mensen. Met het IZA wordt geprobeerd om te verschuiven van het leveren van zorg naar gezondheidsbevordering, het beheersbaar houden van de zorguitgaven en het efficiënt inzetten van de beschikbare capaciteit. Als onderdeel van het IZA richt de Coalitie Leefstijl in de Zorg zich op leefstijl als integraal onderdeel van de zorg ^{[3, 13, 14]}.

• Hoofdlijnen Sportakkoord II (SAII)

Het hoofdlijnen Sportakkoord II ‘Sport versterkt’ formuleert drie ambities om de sport in Nederland te versterken:

• Versterken van het fundament van de sport
• Vergroten van het bereik van de sport
• Geven van meer betekenis aan sport

Samen met vier strategische partners (VWS, NOC*NSF, VSG en POS) is in het Sportakkoord II is een kader geschetst voor de uitwerking van lokale sportakkoorden. Het werkplan Sportakkoord II beschrijft voor de zes deelakkoorden hoe de strategische partners tot een gefundeerd plan van aanpak kunnen komen ^{[3, 14, 16]}.

Landelijke programma’s en aanpakken

De volgende programma’s en aanpakken zijn landelijk gericht op de preventie van overgewicht:

• JOGG (Gezonde Jeugd, Gezonde Toekomst)

In 2023 was ruim 60% van de gemeenten een JOGG-gemeente [1]. Met deze aanpak zetten samenwerkingen tussen private en publieke partijen en gemeenten zich in voor een gezonder gewicht onder jongeren (0-19 jaar). JOGG streeft ernaar om kinderen en jongeren te laten opgroeien in een gezonde omgeving met aandacht voor een gezonde leefstijl. Voldoende beweging is een belangrijk onderdeel van de aanpak ^{[2, 3]}. Jaarlijks wordt JOGG gemonitord. Bekijk de meest recente rapportage van de Monitor Jongeren Op Gezond Gewicht, uitgevoerd door Mulier Instituut. Bekijk ook de geleerde lessen van de JOGG-aanpak.

• Kind naar Gezonder Gewicht (KnGG)

Sinds 2019 is KnGG is onderdeel van JOGG en richt zich, zowel vanuit het zorg als het sociaal domein, op passende zorg en ondersteuning voor kinderen met overgewicht of obesitas. De centrale zorgverlener (bijvoorbeeld jeugdverpleegkundige, wijkprofessional of pedagogisch adviseur) heeft een belangrijke rol binnen het begeleidingstraject en zorgt voor een vertrouwensband met het gezin. De centrale zorgverlener weet de juiste professionals te vinden, probeert de zelfredzaamheid van het gezin te vergroten en de juiste zorg te bieden. De gecombineerde leefstijlinterventie (GLI) voor kinderen is ook onderdeel van KnGG. Sinds 1 januari 2024 vergoedt de basisverzekering de centrale zorgverlener en de GLI voor kinderen ^{[3, 4]}.

• Gecombineerde Leefstijlinterventie (GLI)

De GLI is een tweejarige aanpak naar een gezonde leefstijl die zich richt op een combinatie van gezonder eten, meer bewegen en duurzame gedragsverandering. Een GLI bestaat uit een behandelfase gevolgd door een onderhoudsfase en wordt vormgegeven door individuele- en groepsbijeenkomsten. Het doel is om volwassenen met obesitas of overgewicht en andere risicofactoren te begeleiden naar een duurzaam, gezondere leefstijl. De basisverzekering vergoedt de GLI ^{[3, 5]}. Lees hier wat de GLI is en hoe het werkt.

• Netwerkaanpak voor volwassenen met overgewicht en obesitas

Partnerschap Overgewicht Nederland (PON) heeft samen met én voor gemeenten het Basismodel Netwerkaanpak voor volwassenen met overgewicht en obesitas ontwikkeld. Met behulp van dit model kunnen professionals zoals beleidsmakers, bestuurders, managers op lokaal of regionaal niveau passende zorg en ondersteuning organiseren voor volwassenen met overgewicht en obesitas ^{[3, 6]}.

• Gezonde Generatie

Gezonde Generatie is een initiatief van 22 samenwerkende gezondheidsfondsen met als doel om de Nederlandse jeugd in 2040 de gezondste van de wereld te laten worden. Door te werken aan een gezonde basis, leefstijl en omgeving voor alle kinderen en jongeren (-9 maanden t/m 24 jaar) met en zonder beperking proberen ze dit doel te realiseren ^{[3, 7, 8]}.

• Gezonde Kinderdagopvang

Met behulp van de Gezonde Kinderdagopvang werken kinderdagopvangorganisaties aan een gezonde leefstijl van kinderen (0-12 jaar). Aan de hand van een stappenplan werkt de Gezonde Kinderdagopvang structureel aan gezondheid en deskundigheid van de medewerkers. Het programma Gezonde Kinderdagopvang leidt een medewerker op tot coach Gezonde Kinderopvang, die vervolgens het aanspreekpunt is voor gezonde leefstijl binnen de organisatie, schoolt collega’s en zorgt dat aandacht hiervoor geborgd is in het dagelijks werk en beleid ^{[3, 9]}.

• Gezonde School

Met behulp van de Gezonde School-aanpak werken scholen in het primair, speciaal, voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs op een structurele en integrale manier aan een gezonde leefstijl. Scholen kiezen één of meerdere gezondheidsthema’s. Denk hierbij aan voeding, bewegen en sport en welbevinden. Voor elk thema gaat de school aan de slag op basis van de vier pijlers: gezondheidseducatie, fysieke en sociale omgeving, signaleren en beleid ^{[3, 10]}.

• Gezonde groene leefomgeving

Het RIVM werkt samen met ZonMw aan kennis, data, infrastructuur en praktische instrumenten om de aspecten gezondheid en natuur meer mee te nemen bij beleidsafwegingen. Deze beleidsafwegingen gaan voornamelijk over de inrichting van de leefomgeving, Voedselomgeving en Actieve mobiliteit in het kader van (preventie) overgewicht ^[3].

Landelijke samenwerkingspartners

Organisaties die op landelijk niveau partners in de strijd tegen overgewicht kunnen zijn:

• Partnerschap Overgewicht Nederland ondersteunt gemeenten bij het aanpakken van overgewicht

• Nederlands Centrum Jeugdgezondheid biedt feiten en cijfers, plus mogelijke oplossingen

• Nederlands Jeugd Instituut presenteert programma’s om overgewicht tegen te gaan en organiseert onder meer trainingen

• Nederlandse Obesitas Vereniging is een patiëntenvereniging voor mensen met overgewicht

• Voedingscentrum biedt laagdrempelig kennis en hulp bij het tegengaan van overgewicht

• Kenniscentrum Sport & Bewegen bundelt kennis en biedt mogelijke oplossingen

Lokale samenwerkingspartners

Organisaties die op lokaal niveau partners in de strijd tegen overgewicht kunnen zijn:

• Opvang en onderwijs: schoolarts, mentor, gezonde school coördinator of gymnastiekdocent

• Zorg: consultatiebureau, (jeugd)arts, fysiotherapeut, huisarts, (jeugd)verpleegkundige, gezondheidscentrum of diëtist

• Welzijn: Centrum voor Jeugd en Gezin, jongerenwerker en activiteitenbegeleiders

• Sport: buurtsportcoach, coördinator Sport en Preventie of trainer van de sportvereniging, ondernemende sportaanbieder

• Buurtorganisaties: wijk- en jongerencentrum

Zet in op wat werkt: erkende interventies

Om overgewicht aan te pakken kun je erkende interventies inzetten. Deze programma’s zijn door de interventie-eigenaar beschreven volgens een vast format. Erkende interventies zijn aanpakken die in de praktijk succesvol blijken en die in het erkenningstraject door professionals zijn beoordeeld. Een erkenning van een interventie geeft aan wat werkt en voor wie ^[17]. Bekijk hier de database met alle interventies gericht op het voorkomen of verminderen van overgewicht of ga naar het artikel over jeugdinterventies gericht op overgewicht.

Monitoring en evaluatie sport- en beweegactiviteiten

Monitoring en evaluatie zijn belangrijke stappen om vast te stellen of de gestelde doelstellingen van projecten gericht op overgewicht ook daadwerkelijk zijn bereikt. Zijn de activiteiten goed uitgevoerd en zijn ook de juiste activiteiten gedaan? Wat ging goed en wat zijn de verbeterpunten? Monitoring en evaluatie zouden altijd een vast onderdeel van het beleid en de uitvoering moeten zijn

Met een procesevaluatie richt je je op het proces: op sterke en zwakke punten, samenwerking en tevredenheid van deelnemers. In dit artikel vind je een samenvatting van stappen die je kunt doorlopen en handige tips om aan de slag te gaan met het monitoren en evalueren van projecten. Met goed zicht op de succesfactoren en verbeterpunten kan effectief worden bijgestuurd.

Tot slot

In dit artikel zijn veel thema’s en onderwerpen rondom overgewicht aan bod gekomen. De aanpak van overgewicht is complex en sport en bewegen maken daar onderdeel van uit. Veel interventies en (lokale) projecten laten mooie successen zien, maar ook voldoende uitdagingen in bijvoorbeeld de werving en borging van opgestarte projecten voor mensen met overgewicht.

Meer weten?

• Lees meer over de borging van projecten

• Informatie over overgewicht van het RIVM: Themapagina overgewicht, Cijfers en feiten, Integrale aanpak, Landelijk beleid 

• Cijfers over overgewicht van VZinfo.nl
• Praktische tools netwerkaanpak overgewicht voor gemeenten van PON
• Met behulp van de Wijktekening kom je erachter met welke organisaties en professionals je in de wijk kunt samenwerken op het gebied van sport en bewegen
• Lees hier meer over de brede SPUK-regelingLees meer over de borging van projecten