Sport en bewegen inzetten voor een mentaal gezonder Nederland loont

Eén op de zeven volwassenen in Nederland voelt zich mentaal ongezond, volgens de Gezondheidsenquête 2020-2022. Uit een recente analyse van de data uit deze enquête^[3] blijkt dat mensen die zich mentaal ongezond voelen minder vaak sporten en bewegen (drie op de vijf) dan mensen die zich mentaal gezond voelen (de helft). Dit rapport laat ook zien dat het verschil in sport- en beweegdeelname tussen mentaal gezonde en mentaal ongezonde volwassenen in de laatste 20 jaar langzaam steeds groter lijkt te worden. Voor specifieke groepen (mensen met een lage sociaaleconomische positie, mensen zonder betaald werk, mensen met een niet-westerse migratieachtergrond en mensen met een beperking) vormt mentale ongezondheid vaker een extra barrière om te sporten en bewegen.

Verband tussen sport en mentale gezondheid

Sport en bewegen kunnen zorgen voor een betere mentale gezondheid, zo is bekend uit onderzoek^[1,2]. Maar mentale ongezondheid zou ook een (extra) reden kunnen zijn om niet of minder te sporten en bewegen (bijvoorbeeld: als je je slecht voelt, heb je geen zin om de deur uit te gaan). In beide gevallen lijkt het nuttig om te proberen mensen die zich mentaal ongezond voelen, op een veilige manier te betrekken bij sport en bewegen. Daarbij is onder andere het volgende van belang^[4]: 

• De specifieke focus die bij sport en bewegen nodig is, zorgt voor afleiding van negatieve gedachten
• ‘Succeservaringen’ tijdens het sporten kunnen zorgen voor meer zelfvertrouwen
• in groepsverband sporten bevordert onderlinge steun

Het is daarbij belangrijk ook mogelijke negatieve verbanden in de gaten te houden. Wanneer de sportomgeving onveilig is (denk aan machtsmisbruik, pesten, seksuele intimidatie) of iemand niet goed wordt geholpen (denk aan eetstoornissen, doping), kan dat een negatief effect hebben op de mentale gezondheid van de sporter^[5].

Lokale sportinitiatieven inzetten

De sportsector besteedt nog lang niet overal aandacht aan mentale gezondheid^[6,7,8]. Wel zijn er verschillende sportinitiatieven opgezet die specifiek werken aan het verbeteren van de mentale gezondheid door sport en bewegen. Het Mulier Instituut sprak met zes van die sportinitiatieven en tien deelnemers (enkele verhalen van jongeren staan later in dit artikel)^[4].

De initiatieven verschilden lokaal. Zo is in Amsterdam een sport-zorgcoördinator die de vele verschillende sportaanbieders in de stad ondersteunt om door middel van sport mensen ook mentaal te helpen. Doordat zij de sportaanbieders goed kent, kan zij mensen met specifieke behoeften ook naar de juiste aanbieders doorsturen. Soms zijn dat specifieke sportgroepen, maar vaak is dat in de reguliere sportsetting.

Zo’n specifieke sportgroep is bijvoorbeeld ook opgericht in Leusden, waar jongeren die vastlopen in hun gedrag en niet goed kunnen omgaan met hun emoties preventief worden ondersteund om te voorkomen dat zij in de geïndiceerde jeugdhulp belanden. Door middel van sportoefeningen worden bepaalde emoties opgeroepen die ze vervolgens bespreken. Dat helpt jongeren om in het dagelijks leven ook goed te kunnen functioneren en reageren.

Uit de zes onderzochte sportinitiatieven komt een aantal werkzame elementen. Belangrijk is het creëren van een veilige omgeving, een goede samenwerking tussen verschillende partners, en expertise van trainers. Deze worden hieronder beschreven.

Veilige omgeving 

Deelnemers aan sportinitiatieven die werken aan het verbeteren van de mentale gezondheid hebben baat bij een omgeving waarin ze zich veilig voelen om te sporten en om hun verhaal te vertellen. Pas als deze omgeving is opgebouwd, is er ruimte om te werken aan jezelf. Daarbij is een vertrouwensband essentieel: tussen de deelnemer en de trainer(s), en als er wordt gesport in groepsverband ook tussen de deelnemers onderling. Sporten in groepsverband geeft volgens deelnemers extra onderlinge steun en het geeft ze het gevoel ergens bij te horen. Het helpt hierbij om te focussen op samen plezier beleven.

Samenwerking

Bij het opzetten en uitvoeren van zo’n sportinitiatief is nauwe samenwerking nodig tussen uitvoerende partijen, gemeente en organisaties uit bijvoorbeeld het zorg-, welzijns-, maatschappelijk of sportdomein. In de onderzochte initiatieven is de gemeente nauw betrokken als sparringpartner en (co)financier. Hierdoor hebben de initiatieven de afgelopen jaren de tijd gehad om zich door te ontwikkelen. Andere organisaties met wie samengewerkt wordt, zijn van groot belang voor het doorverwijzen van potentiële deelnemers naar het initiatief of van mensen die niet binnen het initiatief passen naar een (andere) hulpverlener. En voor het opvangen van oud-deelnemers in regulier sportaanbod. 

Trainers

De trainers van de sportinitiatieven spelen een essentiële rol. Voor de deelnemers is vooral de oprechte persoonlijke aandacht die ze krijgen van de trainers van belang: ze voelen zich gehoord en gezien. Van trainers vraagt dit om flexibel te zijn als de situatie daarom vraagt, en het maatwerk te bieden dat de deelnemers nodig hebben. Bij veel onderzochte sportinitiatieven waren twee trainers betrokken: één met een sportachtergrond en één met een zorgachtergrond. Dit werkt goed, omdat één trainer iemand apart kan nemen als dat nodig is, terwijl de andere trainer door kan sporten met de rest van de groep. 

Handen ineenslaan

De hierboven beschreven sportinitiatieven laten zien dat sport en bewegen met succes zijn in te zetten om mensen met mentale kwetsbaarheid of klachten te helpen. Daarbij blijkt (overheids)steun essentieel, zeker in de opstartfase. Maar er is geen overkoepelend beeld van de initiatieven in Nederland, en geen eenduidig beleid hierop. Overheid en aanbieders zouden de handen ineen moeten slaan om op de geleerde lessen voort te bouwen.