Bewegend leren: stand van zaken vanuit de wetenschap

Foto: shutterstock

Veel zitten hangt samen met verschillende negatieve effecten op de gezondheid en het welzijn van kinderen^[2]. Toch brengen kinderen ongeveer twee derde van een schooldag zittend door^[3]. Binnen een dynamische schooldag is er sprake van afwisseling tussen zitten en bewegen. Dit zorgt ervoor dat kinderen naast cognitieve inspanning ook voldoende beweging, ontspanning en sociale interactie hebben. Het fysiek actiever maken van de schooldag kan op verschillende manieren. Naast de lessen bewegingsonderwijs en het buitenspelen, liggen er ook kansen in de klas. Bijvoorbeeld door het inzetten van beweegtussendoortjes of bewegend leren. 

Wat is bewegend leren?

Om goed onderzoek te kunnen doen naar de effecten van bewegend leren is een heldere definitie en kadering van het begrip noodzakelijk. In de internationale wetenschappelijke literatuur wordt bewegend leren physically active learning genoemd en gedefinieerd als ‘the integration of movement within delivery of academic content^[4]. Oftewel, het integreren van bewegen binnen een inhoudelijke lesactiviteit. 

Daarbij kunnen twee vormen onderscheiden worden. De eerste vorm is bewegen tijdens het leren, waarbij de beweging niet gerelateerd is aan het leerdoel (bijvoorbeeld joggen tijdens het opnoemen van rekentafels). De tweede vorm is bewegen om te leren, waarbij de beweging het leren ondersteunt of versterkt (bijvoorbeeld patronen maken op een honderdveld). Dit is anders dan het inzetten van een energizer of beweegtussendoortje waarbij het gaat om bewegen tussen het leren door^[5]. 

Effecten van bewegend leren 

Hoewel we in theorie onderscheid kunnen maken tussen bewegend leren en beweegtussendoortjes, is dit in de praktijk moeilijker. Bijvoorbeeld als kinderen in estafettevorm naar de overkant van het plein rennen om daar een rekensom te maken, gaat het dan om een bewegend leren activiteit of om een beweegtussendoortje? Ook in wetenschappelijke onderzoeken worden de effecten van bewegend leren en beweegtussendoortjes vaak gezamenlijk geanalyseerd.

Het is moeilijk om kwalitatief goed onderzoek te doen naar de effecten van bewegend leren. In een ideale onderzoeksopzet zou je twee identieke groepen kinderen met elkaar vergelijken, waarbij het enige verschil is dat de ene groep kinderen beweegt tijdens de les terwijl de andere groep kinderen stilzit. In de praktijk zijn er toch allerlei factoren die de resultaten kunnen beïnvloeden. Dit maakt het tot nu toe lastig om harde uitspraken te doen over de precieze effecten van bewegend leren. 

In onderzoek naar het effect van meer bewegen in de klas op schoolprestaties zijn tot nu toe meestal geen of relatief kleine effecten gevonden^[6,7,8]. Voor rekenprestaties is het beeld het meest positief. Zo laten verschillende overzichtsartikelen^[9,10]. zien dat bewegend leren bij 6 van de 11 onderzoeken voor betere rekenprestaties zorgde. In het algemeen kan geconcludeerd worden dat er nog geen eenduidig bewijs is voor de effecten van bewegend leren op schoolprestaties.

Er is wel bewijs dat kortdurende beweegmomenten in de klas een positief effect hebben op de concentratie en werkhouding van kinderen. Daarbij lijkt er geen verschil te zijn tussen bewegend leren en beweegtussendoortjes^[9,11]. Ook kan geconcludeerd worden dat meer bewegen in de klas in ieder geval niet ten koste gaat van de schoolprestaties van kinderen. Als kinderen bijvoorbeeld iets minder tijd besteden aan taal en rekenen omdat zij meer bewegen, gaat de leerprestatie van kinderen niet achteruit^[8].

Ondanks dat het effect van bewegend leren op schoolprestaties nog niet overtuigend is, zijn er verschillende voordelen om dit toe te passen in de klas. Leerkrachten staan over het algemeen positief tegenover bewegend leren. Naast het verbeteren van de concentratie en aandacht van kinderen, geven zij aan dat bewegend leren de motivatie van kinderen om naar school te gaan kan verhogen^[12]. 

Ook kinderen zelf zijn positief over meer bewegen in de klas en vinden lessen waarbij ze kunnen bewegen leuker dan lessen waarbij ze stil moeten zitten^[13]. Tot slot blijkt uit onderzoek dat kinderen door bewegend leren vaker matig tot intensief bewegen^[14]. Dit is een positief effect, aangezien we weten dat de mate van fysieke activiteit van kinderen gerelateerd is aan allerlei gezondheidsuitkomsten zoals hun conditie, spierkracht en gewicht^[15].

Wanneer heeft bewegen in de klas effect? 

Bewegend leren en beweegtussendoortjes kunnen zorgen voor meer dynamiek in de schooldag. Maar hoe vaak, hoe lang en met welke intensiteit moeten kinderen bewegen om van de potentiële voordelen te kunnen profiteren?

Uit onderzoek blijkt dat kortdurende beweegmomenten binnen of tussen lessen effect hebben op de tijd die kinderen direct daarna geconcentreerd aan hun schoolwerk besteden^[9]. Voor deze effecten moet op matig intensief niveau bewogen worden voor minimaal 10 minuten (verhoogde hartslag en versnelde ademhaling), óf minimaal 5 minuten zwaar intensief bewogen worden (zweten en buiten adem raken). Het maakt niet uit of dit bewegend leren betreft of een beweegtussendoortje.

Om ook effecten op leerprestaties te realiseren is één beweegsessie onvoldoende. Daarvoor is het nodig om over een langere periode regelmatig te bewegen. Uit een aantal onderzoeken blijkt dat extra bewegen rekenprestaties kan verhogen^[7]. Het bewegen in deze studies kenmerkt zich door een relatief lange duur en hoge intensiteit: het beweegprogramma duurde minimaal 2 jaar en bestond uit minimaal drie sessies per week, waarbij tussen de 30 en 90 minuten per dag werd bewogen. 

Dit betekent dat scholen die optimaal willen profiteren van de voordelen van meer bewegen in school serieus werk moeten maken van een dynamische schooldag, waarin veelvuldig, afwisselend en met flinke intensiteit bewogen moet worden door de dag heen.

Stand van zaken in de praktijk 

Ondanks de voordelen, wordt bewegend leren op veel scholen in Nederland nog niet systematisch toegepast. Op ongeveer de helft van de scholen wordt bewegend leren wekelijks of dagelijks aangeboden^[12,16]. Obstakels die leerkrachten ervaren zijn onder andere: 

• een gebrek aan vaardigheden en ervaring met het geven van bewegend leren lessen, 
• een gebrek aan tijd om de lessen goed voor te bereiden en een gebrek aan de juiste faciliteiten^[12]. 

Het is daarom belangrijk dat leerkrachten via opleidingen en cursussen hun vaardigheden en zelfvertrouwen vergroten met betrekking tot het geven van bewegend leren lessen^[4,17]. Ook kan een overzicht met goede voorbeelden van lessen uitkomst bieden voor leerkrachten. Hierbij kan het Bewegend Leren platform helpen. Tot slot is het ook belangrijk dat bewegend leren wordt ingebed in de visie, missie en het beleid van de school. Ondersteuning van schoolleiders, de directie en ouders is essentieel voor een succesvolle implementatie en borging^[4,17]. 

Hoe nu verder? 

Het onderzoek naar bewegend leren wijst op een aantal potentiële voordelen voor gebruik in het onderwijs. Toch is het goed aanbieden van bewegend leren activiteiten complex en moet het methodisch en didactisch verantwoord zijn. 

Ook is het belangrijk om bewegend leren te zien als een onderdeel van een dynamische schooldag. Het is aan te raden om met het gehele schoolteam aan de slag te gaan om invulling te geven aan een dynamische schooldag, waarin bewegend leren één van de bouwstenen is. Dit proces kan geïnitieerd worden door de vakleerkracht in samenwerking met de directie en eventueel een externe procesbegeleider. 

Bewegend leren moet los worden gezien van het bewegingsonderwijs. Bewegend leren heeft expliciet een ander doel dan het reguliere bewegingsonderwijs. De vakleerkracht is bij uitstek de poortwachter die zorg kan dragen voor kwalitatief goed en voldoende bewegingsonderwijs, met daarnaast een dynamische schooldag waar bewegen, inspanning en ontspanning integraal onderdeel van zijn.

Dit artikel verscheen eerder in LO Magazine 6.