Movisie, het landelijk kennisinstituut voor een samenhangende aanpak van sociale vraagstukken, publiceerde medio 2021 het Essay Inclusie en diversiteit. Wat, waarom en hoe? van Ceronne Kastelein. Dit essay bespreekt de concepten ‘inclusie’ en ‘diversiteit’ op basis van wetenschappelijke literatuur. Waar diversiteit betekent dat mensen verschillen, betekent inclusie dat je goed omgaat met die verschillen en ze waardeert, aldus het essay. Als dat niet gebeurt, ontstaat het risico op uitsluiting en discriminatie.
Het essay geeft als definitie van inclusie “dat iedereen binnen de kaders van de rechtsstaat de vrijheid heeft en ervaart om naar behoefte en vermogen vorm te geven aan diens leven. Binnen een sociaal systeem waar:
- a) iedereen a priori onderdeel van is,
- b) dat iedereen mede kan vormgeven en
- c) waarin eenieder zich (h)erkend en geaccepteerd voelt als individu.”
Wat betekent inclusie in de context van (sport)beleid?
‘Meedoen’ en ‘erbij horen’
Je hoort het vaak: de wens dat ‘iedereen kan meedoen’ of dat ‘iedereen erbij hoort’. Zulke ambities impliceren een normgroep. Mensen moeten namelijk meedoen met of horen bij ‘de rest’. Zo stelt de auteur van het essay: “Wie bepaalt wanneer iemand voldoende meedoet? Hoeveel ruimte is er om niet mee te (willen) doen of te participeren naar vermogen? En als de mate van participatie laag is, ben je dan geen onderdeel van de maatschappij?”
Oftewel, je kunt aannemen dat iedereen zich fijn wil voelen en een betekenisvol leven wil hebben, maar hóé mensen dat willen vormgeven en wat ze daarbij nodig hebben, bepalen ze het best zelf. Een mooi voorbeeld van deze filosofie komt uit het sociaal beleids- en actieplan van Venlo (2019-2020): “Inwoners van Venlo zijn zelfredzaam en weerbaar. Ze hebben de keuze onderdeel te zijn van een sociaal netwerk of een gemeenschap waar mensen elkaar helpen. Inwoners die ondersteuning nodig hebben, benutten hun eigen mogelijkheden en voelen zich gesteund.”
Ook binnen sport- en gezondheidsbeleid kun je als gemeente ambities op dergelijke wijze formuleren: vanuit keuzevrijheid en gericht op de eigen behoeften.
Sport kiezen vanuit eigen regie en behoeften
Judith zit in een rolstoel en krijgt hulp bij de dagelijkse zorg zoals douchen en aankleden. “Ik heb echt moeten zoeken als kind: wat kan ik nou eigenlijk? De meeste sporten zijn qua motoriek lastig voor mij. Maar in boccia was ik wel goed en dus vond ik dat veel leuker. De andere kinderen wilden liever meer actie en kozen bijvoorbeeld voor hockeyen.”
Gelijkwaardigheid
Volgens Movisie hoort iedereen er per definitie bij, omdat je altijd onderdeel bent van (sociale) systemen. Deze blik creëert gelijkwaardigheid: iedereen hoort er evenveel bij, los van mate of vorm van participatie. Voor de sport betekent dit bovendien dat alle verschillende rollen er evenveel toe doen: niet alleen de sporter staat centraal, maar ook de vrijwilliger, trainer, toeschouwer. Want die zijn allemaal gelijkwaardig onderdeel van de gehele context.
Bekijk hieronder het campagnefilmpje van WeThe15, een internationale beweging die zich inzet voor mensen met een beperking.
Praten mét, niet óver
Gelijkwaardigheid betekent ook praten met degenen om wie het gaat. Dit doet onder meer de gemeente Leiden in een wijkgerichte aanpak waarbij zij ook met inwoners samenwerkt. In het programma Stevenshof Vitaal zijn gesprekken met inwoners gevoerd, waarbij is gevraagd naar hun wensen en behoeften. Op basis daarvan zijn interventies gekozen. Zo is de initiatiefgroep ‘Gezond Opgroeien’ opgericht, die nadrukkelijk contact zoekt met ouders uit de buurt. Want, zoals je in dit filmpje over het programma hoort: zó wordt ontdekt wat ouders in de Stevenshof belangrijk vinden bij gezond opgroeien.
Ook is er de initiatiefgroep Beweeglint die meer mogelijkheden voor laagdrempelig bewegen realiseert.
Gemeente Steenbergen: zelf initiatief nemen
In Steenbergen klopte Martine Coelingh aan bij het Sociaal Team van de gemeente: het was lastig passend en toegankelijk sportaanbod te vinden voor haar dochter die een beperking heeft. Ook andere ouders liepen hier tegenaan. De groep verenigde zich en praat nu, in samenwerking met de sportcoach van de gemeente, met verenigingen om mogelijkheden te verkennen én start zelf sportieve initiatieven voor kinderen met een beperking. Hierbij ondersteunt het Sociaal Team hen.
Gelijke kansen versus gelijkheid
Naast gelijkwaardigheid is het concept van gelijke kansen relevant. Pharos, Expertisecentrum Gezondheidsverschillen, stelt: richt je op gelijke kansen (equity) in plaats van gelijkheid (equality). Als je iedereen gelijk behandelt, betekent dat namelijk niet dat iedereen daardoor dezelfde mogelijkheden krijgt. Want niet iedereen heeft hetzelfde nodig.
Veel gemeenten hebben bijvoorbeeld financiële regelingen gericht op het stimuleren van sportdeelname van kinderen, zoals tegemoetkomingen voor contributie. Voor sommige kinderen neemt dat de drempel weg om te sporten. Maar soms spelen meer belemmeringen mee. De ouders kunnen bijvoorbeeld geen vervoer regelen of de kosten rondom het sporten niet betalen, zoals traktaties. Een kind schaamt zich misschien en vermijdt daarom sport. Ook met dergelijke impliciete factoren moet je rekening houden als je alle kinderen gelijke kansen wilt geven.
Je welkom voelen
Een ander centraal element in het essay van Movisie is dat iedereen zich welkom voelt bij een sport- of beweegaanbieder: de belevingstaat centraal. In bijvoorbeeld het geval van lhbti’s kun je met kleine gebaren of initiatieven mensen het gevoel geven dat ze welkom zijn. Soms is het zo simpel als een wapperende regenboogvlag. Lees hierover meer in de artikelen over de richtlijn gender- en seksediverse personen en lhbti in de sport.
Bekijk ook de Regenbooggids voor gemeenten van Movisie.
Écht welkom?
Voorbeeld: een sportvereniging heeft aanbod voor mensen met een beperking, maar is voor een algemene verenigingsactiviteit vergeten deze groep uit te nodigen. Dit maakt zichtbaar: de vraag of iedereen écht onderdeel uitmaakt van de club, gaat niet alleen over de hoofdactiviteit zelf (zoals het sporten), maar is overstijgend.
Doelgroepdenken
Voor een gemeente zijn sport en bewegen ook een middel om maatschappelijke doelen te behalen, waarbij je inzet op mensen die belemmeringen ervaren bij het sporten en bewegen. Daarbij wordt vaak gedacht vanuit doelgroepen. Natuurlijk helpt het om goed na te denken over wie je wilt bereiken, maar doelgroepdenken brengt risico’s met zich mee, staat in het essay:
- Je mist mensen die iets kunnen hebben aan de interventie of activiteit maar die niet binnen die doelgroep vallen. Bijvoorbeeld: laaggeletterde mensen die niet aanhaken omdat een beweeginterventie is gericht op ‘laaggeletterde mensen met een migratieachtergrond’.
- Je loopt het risico op stereotypering en stigmatisering.
- Mensen binnen één ‘doelgroep’ verschillen vaak (sterk) van elkaar: superdiversiteit.
Hoe kun je dit ondervangen? Stel het thema centraal. Dus gaat het je om gezondheid, stel dan bijvoorbeeld als doel: alle inwoners van deze wijk voldoen in 2025 aan de beweegrichtlijnen. Organiseer je een activiteit? Onderzoek hoe je maatwerk kunt leveren: wat hebben déze mensen nodig? En betrek de mensen vanaf de start bij de interventie of activiteit.
Bekijk ook het overzicht diversiteitsfactoren voor gemeenten van Movisie.
Tips om inclusiever te werk te gaan
- Ga uit van een probleem of situatie, niet van een doelgroep.
- Betrek belanghebbenden zo vroeg mogelijk.
- Voorkom generalisering en stereotypering.
- Pas op voor te simpele oorzaak-gevolgrelaties.
- Heb oog voor nuance, differentiatie en eventuele complexiteit van vraagstukken.
Op de agenda
Tot slot: als gemeente heb je een belangrijke positie om inclusie op de agenda te zetten. Bijvoorbeeld door het onderwerp te agenderen in het lokale sportakkoord. Zoals bijvoorbeeld in de gemeente Voorst. In het lokale sportakkoord is aandacht voor mensen die de weg naar het lokale sportaanbod niet weten te vinden of de stap durven te zetten naar een sportaanbieder. Zo maken partijen zich sterk om hen te bereiken en erbij te betrekken. Een kans om kwetsbare doelgroepen te helpen om te werken aan hun gezondheid, zelfredzaamheid en zelfvertrouwen.
Ook kun je sportclubs meenemen in de vraag: hoe toegankelijk ben je als vereniging écht? Niet alleen letterlijk – voor mensen met een lichamelijke beperking – maar in brede zin: financieel, cultureel en sociaal. Hoe welkom voelen mensen zich op jouw club? Is er ruimte voor gesprek? Hoe staat het met de betrokkenheid: kan iedereen echt onderdeel uitmaken van de club? Zo word je een aanjager van bewustzijn en stimuleer je organisaties om stappen te zetten naar een meer inclusieve gemeente.
Meer weten?
- Voor informatie, inspiratie en praktische handvatten om sport en bewegen voor iedereen mogelijk te maken, ga naar inclusiefsportenenbewegen.nl
- Bekijk de themapagina inclusie en diversiteit van Movisie
- Wil je als gemeente een inclusiever beleidskader? Bekijk hier het voorbeeld van het beleidskader Inclusieve Stad van Amersfoort en lees ook de whitepaper Inclusief Opdrachtgeverschap Gemeenten van Pharos
- Lees meer over ‘het organiseren van betrokkenheid’ in de Beleidswijzer Sport & Bewegen
