Wat is de gezondheidsnota
Het ministerie van VWS publiceert elke vier jaar een Landelijke Nota Gezondheidsbeleid. Deze ‘gezondheidsnota’ beschrijft de landelijke prioriteiten op het gebied van publieke gezondheid. Gemeenten maken hier een lokale vertaalslag van, voor hun gezondheidsbeleid.
Welke thema’s staan centraal in 2020-2024
De centrale visie voor de nieuwe gezondheidsnota is ‘health in all policies’. Dat wil zeggen dat gezondheidsbeleid concreet wordt gemaakt over beleidsdomeinen heen. Daarnaast is het concept ‘positieve gezondheid’ gekozen als leidraad. De nota legt de prioriteit bij vier gezondheidsvraagstukken:
- de sociale en fysieke leefomgeving
- gezondheidsachterstanden
- mentale druk op het dagelijks leven bij jongeren en jongvolwassenen
- vitaal ouder worden
Daarmee heeft de gezondheidsnota dus ook grote raakvlakken met ambities uit het Preventieakkoord én het Sportakkoord.
Doel 1: sociale en fysieke leefomgeving inrichten
De omgeving van mensen heeft een directe invloed op hun sport- en beweeggedrag. Hoe meer deze uitnodigt tot bewegen, hoe meer mensen ook gáán bewegen. De omgeving kan iemands motivatie verhogen: rationeel én via automatische onbewuste processen. Als je iets verandert in die omgeving, kan dat invloed hebben op hoe ‘beweegvriendelijk’ iemand zijn omgeving waardeert (Alfonzo, 2005). Dit is een samenspel van zogeheten hardware (de fysieke infrastructuur), software (aanbod van activiteiten) en orgware (achterliggende processen zoals burgerparticipatie en beheer). Lees hier meer over ‘hardware, orgware, software’ van een beweegvriendelijke omgeving.
Instrumenten voor de leefomgeving
In de gezondheidsnota wordt dit doel nog uitgesplitst in verschillende ambities. Hierbij een overzicht van de instrumenten die je hiervoor kunt inzetten.
Ambitie 1:
In 2024 is gezondheid een vast onderdeel van de belangenafweging in ruimtelijk beleid.
- Om sport en ruimte met elkaar te verbinden heeft Vereniging Sport en Gemeenten (VSG) met medewerking van Kenniscentrum Sport & Bewegen, GGD’en en gemeenten de Handreiking Sport, bewegen en de Omgevingswet uitgebracht.
Ambitie 2:
In 2024 creëren we bij landelijke en decentrale beleidsontwikkeling meer verbinding tussen het fysieke en het sociale beleidsdomein.
- Om te starten met een beweegvriendelijke omgeving (BVO) heeft Kenniscentrum Sport & Bewegen een Stappenplan beweegvriendelijke omgeving uitgebracht met daarbij behorende BVO-model en BVO-scan. Dit is een middel om het gesprek binnen de gemeente op gang te helpen.
- De Gids Gezonde Leefomgeving is er voor iedereen die aan de slag wil met het gezonder maken van de leefomgeving. De gids biedt informatie, inzichten, ruimtelijke data, instrumenten, werkvormen en handvatten om gezondheid mee te wegen binnen het omgevingsbeleid.
Hulpmiddelen ter analyse
- Kernindicator Beweegvriendelijke Omgeving is een meetinstrument dat een hardwarescore geeft aan gemeenten op basis van 6 deelindicatoren. Deze KBO wordt per gemeente berekend en is te vinden op de website van het RIVM.
- De Leefplekmeter is een vertaling van het instrument: Schotse Place Standard. Dit instrument helpt om een buurt, wijk, dorpskern of ander gebied te beoordelen. Naast sport en bewegen omvat het instrument ook thema’s als wonen, werken, veiligheid en meedoen.
- Ontwerpprincipes voor een beweegvriendelijke omgeving bevat beschrijvingen van maatregelen en voorzieningen die mensen uitdagen meer te bewegen, te spelen en te sporten.
- Het boek De beweegvriendelijke stad beschrijft hoe een beweegvriendelijke stad eruit ziet. Het biedt inspiratie en ontwerptools.
Achtergrondinformatie
Door het Mulier Instituut (2019) zijn wetenschappelijke systematische reviews uiteengezet, waarin verschillende onderzoeken naar de relatie tussen de omgeving en beweeggedrag zijn samengevat. De belangrijkste vier:
- Moran et al. (2014). Invloed beweeggedrag van ouderen en omgeving. Beweeggedrag van ouderen is gerelateerd aan vijf thema’s: infrastructuur voor voetgangers, veiligheid, toegang tot voorzieningen, esthetiek en omgevingscondities.
- Panter et al. (2019). Hoe werken veranderingen in de fysieke omgeving om wandelen, fietsen en fysieke activiteit te bevorderen
- Salvo et al. (2018). Hoe beïnvloedt de bebouwde omgeving de fysieke activiteit van volwassene?
- Sawyer et al. (2017). Associatie tussen sociale en fysieke wijkomgevingskenmerken en de fysieke activiteit van volwassenen (15 jaar en ouder).
Doel 2: gezondheidsachterstanden verkleinen
Sport en bewegen is vanwege de grote gezondheidseffecten en het relatief goedkope karakter, een effectieve beleidsstrategie voor preventie en behandeling van chronische ziekten. Lichaamsbeweging heeft een positieve invloed op iemands gezondheid én vermindert de kans op chronische ziekten. Het loont dan ook om in elke levensfase te investeren in bewegen.
Het RIVM onderzocht waarom mensen met een lage sociaal economische status minder bewegen. Dit geeft bruikbare tips voor beleid.
- Deze groep heeft minder geld te besteden. Dat is een drempel voor lidmaatschap van een vereniging en bijkomende activiteiten.
- Deze groep heeft vaak beperkte gezondheidsvaardigheden. Dat zijn vaardigheden om informatie over gezondheid te verkrijgen, te begrijpen, en te gebruiken bij het nemen van beslissingen over hun gezondheid. Dit heeft als gevolg dat kennis over een gezonde leefstijl en over de gezondheidsvoordelen van bewegen vaak ontbreekt.
- Deze groep is vaker niet opgevoed met sport en bewegen en heeft daar dus weinig ervaring mee of rolmodellen voor.
Door in te zetten op sport en bewegen kun je mensen met lage gezondheidsvaardigheden kennis en competenties bieden om hun eigen gezondheid te reguleren. Hiermee verklein je gezondheidsachterstanden bij specifieke doelgroepen.
Instrumenten voor het verkleinen van gezondheidsachterstanden
In de gezondheidsnota wordt dit doel nog uitgesplitst in verschillende ambities. Hierbij een overzicht van de instrumenten die je hiervoor kunt inzetten.
Ambitie 1:
In 2024 is de levensverwachting van mensen met een lage sociaal-economische status (SES) toegenomen en het aantal jaren in goed ervaren gezondheid voor mensen met een lage én een hoge SES toegenomen.
- Erkende sport- en beweeginterventies gericht op laaggeletterden en lage SES, zoals Liever bewegen dan moe, X-Fittt 2.0, Lekker Fit!, Futsal Chabbab en COOL.
- Samenwerking met het Jeugdfonds Sport en Cultuur.
- Inzetten van producten die bewegen stimuleren en al getest zijn door mensen die laaggeletterd zijn, zoals de Beweegcirkel.
- Inzetten van Tipkaarten Jeugd-Armoede-Sport en de Keep Youngsters Involved toolkit voor praktijk professionals.
- Wat betekent sport voor jongeren die in kwetsbare gezinnen opgroeien? Bekijk de zes video’s.
Ambitie 2:
Vanaf 2024 passen we gezondheidsbevordering via de leefomgeving met voorrang toe in wijken en buurten met gezondheidsachterstanden. Op termijn ontwikkelen we in alle wijken en buurten een leefomgeving die een gezonde leefstijl mogelijk en gemakkelijk maakt.
- Erkende sport- en beweeginterventies, zoals GoldenSports.
Doel 3: mentale druk verminderen
Wie lichamelijk actief is, loopt aantoonbaar minder risico om een depressie te ontwikkelen. Voor mensen die één tot drie uur per week sporten, is de kans op een psychische stoornis anderhalf keer kleiner dan bij niet-sporters. Inspanning vermindert bovendien het risico op verdere ontwikkeling van depressieve symptomen. Wie al depressieve klachten heeft, kan daarvan eerder herstellen als hij regelmatig beweegt. Sport en bewegen draagt dus bij aan mentale gezondheid en aan mentaal gezond opgroeien.
Vanuit de sport zijn Kenniscentrum Sport & Bewegen en NOC*NSF partner van Alles is Gezondheid en het Meerjarenplan Depressiepreventie.
Instrumenten voor mentale druk verminderen
In de gezondheidsnota wordt dit doel nog uitgesplitst in verschillende ambities. Hierbij een overzicht van de instrumenten die je hiervoor kunt inzetten.
Ambitie 1:
In 2024 ervaren jeugd en jongvolwassenen minder prestatiedruk in hun leven, doordat mentale gezondheidsvaardigheden worden gestimuleerd en de fysieke en sociale leefomgeving mentale gezondheid bevordert.
- Erkende sport- en beweeginterventies gericht op deze doelgroep zoals YETS en Cool2BFit.
- Relatie sport & bewegen en depressie
- Gezonde School en Gezonde Kinderopvang: kennis over sport en bewegen wordt in beide programma’s ingezet en steeds geüpdatet met nieuwe kennis rondom verlagen van prestatiedruk.
Doel 4: vitaal ouder worden
Participatie van ouderen wordt beperkt door verschillende vormen van kwetsbaarheid: fysiek, sociaal, psychisch en cognitie. Volgens het RIVM zijn beweeginterventies de enige soort interventies die bijdragen aan het beperken van álle vormen van kwetsbaarheid.
De Gezondheidsraad stelde in 2017 nieuwe beweegrichtlijnen voor ouderen vast, op basis van overtuigend bewijs dat voldoende bewegen het risico op beperkingen en aandoeningen verlaagt. In veel gevallen zelfs met tientallen procenten. Voor ouderen heeft bewegen een positieve impact op een enorme lijst aan aandoeningen: breuken, spierkracht, loopsnelheid, cognitieve vaardigheden, dementie en ziekte van Alzheimer, depressieve symptomen, hart- en vaatziekten en diabetes type 2. De last die ouderen ervaren van deze aandoeningen, neemt af bij voldoende bewegen.
Bij ouderen die te weinig bewegen en slecht eten, nemen spierkracht en spiermassa af. Dit heet sarcopenie en het beperkt sterk hun zelfredzaamheid. Op basis van Wagenings onderzoek komt er binnenkort een als interventie beschikbaar (Promuscle in de praktijk) die sarcopenie beperkt en deels herstelt.
Het aantal mensen met dementie stijgt snel door de demografische ontwikkelingen. Onderzoek naar het effect van bewegen bij deze groep is lastig. Een groot Nederlands onderzoek laat wel zien dat bewegen kan bijdragen aan cognitie, kwaliteit van leven en kwetsbaarheid. Een semi-wetenschappelijke analyse uit Deventer laat bovendien zien dat lokaal beweegaanbod voor deze groep sterk kosten-effectief kan zijn.
Instrumenten voor vitaal ouder worden
In de gezondheidsnota wordt dit doel nog uitgesplitst in verschillende ambities. Hierbij een overzicht van de instrumenten die je hiervoor kunt inzetten.
Ambitie 1:
In 2024 voelen relatief meer ouderen zich vitaal zodat zij (naar vermogen) kunnen blijven participeren in de samenleving.
- Beweeggids voor ouderen met dementie (maar ook voor mensen zonder dementie)
- Succesvolle inzet van interventies voor 55-plussers (whitepaper voor beleid en praktijk)
- Bewegen biedt kansen in de gemeente (beleid)
- Stappenplan Preventief bewegen (beleid in organisaties ouderenzorg)
- Starterskit Bewegen in de ouderenzorg (praktijk ouderenzorg)
- Wegwijzer – Samenwerken aan bewegen (praktijk)
- Breng beweging in je dag, Beweegcirkel (praktijk)
- Beweegposter (praktijk)
- Fit & Sterk-waaier (praktijk)
- Zo wordt jouw aanbod een succes! Inspiratiesheet beweegaanbod 65+.
Ambitie 2:
In 2024 is het risico op spoedeisende hulp na een val bij ouderen afgenomen.
- Beweegrichtlijnen: belang van versterken botten en spieren door te bewegen om zo kans op vallen te verkleinen
- Artikelen valpreventie
- Integrale aanpak Thuis Onbezorgd Mobiel
Ambitie 3:
In 2024 hebben alle gemeenten een leefomgeving gecreëerd die ouderen verleidt tot een gezonde leefstijl.
- Openbare ruimte inrichten voor mensen met dementie
- Toepasbare kennis en producten over beweegvriendelijke omgeving
Checklist: hoe staat jouw gemeente ervoor?
Achterin de Gezondheidsnota vind je een checklist. Daarmee kun je onderzoeken waar jouw gemeente nu al op inzet en welke ambities je nog meer hebt. Voor vragen over één van de thema’s uit deze Gezondheidsnota kun je contact opnemen met info@kenniscentrumsportenbewegen.nl. Wij zorgen ervoor dat jouw vraag bij onze juiste expert terecht komt.
