Living labs: zo maak je een maatschappelijk businessmodel

Of je nu streeft naar de meest vitale sportsector, de veiligste wijk of de gezondste jongeren: complexe maatschappelijke uitdagingen vragen om intensieve en domeinoverstijgende samenwerking. Dat betekent dat je altijd aan tafel zit met verschillende partners. Met elk hun eigen belangen, potjes geld en visie op de beste weg naar impact.

Dat is ook zo bij de living labs sport en bewegen. Ook daar staat de vraag centraal: hoe creëren we met al die verschillende partners zoveel mogelijk waarde en impact? 

Van businesscase naar purpose case

Voor het beantwoorden van de vraag over het creëren van waarde vul je traditioneel een businesscase in. Maar dat bedrijfskundige model blijkt minder geschikt als basis voor maatschappelijke samenwerking. “Omdat het teveel focust op welk gat in de markt je gaat oplossen. En niet op welk gat in de maatschappij je gaat oplossen.” Dat vindt Matthijs Bobeldijk, die een maatschappelijk businessmodel ontwikkelde: de purpose case.

“De oude modellen kijken vooral naar: hoe krijg ik het geld bij elkaar en welke winst levert het op?”, zegt Matthijs. “Maar ik geloof dat we in een transitie zitten van een markteconomie naar een betekeniseconomie. Natuurlijk is er geld nodig als je mensen wilt helpen, maar meer nog draait het – bij de living labs en talloze andere initiatieven in het sociaal domein – om creatie van maatschappelijke waarde. Als we ons laten leiden door bedrijfskundige modellen verliezen we soms uit het oog dat winst maken niet het eigenlijke doel is.”

Waarom de belangen snel op tafel moeten komen

De living labs rond sport en bewegen volgden een driedaagse training waarin zij hun eigen purpose case invulden. De eerste stap is goed kennismaken, vertelt Matthijs. “De maatschappij beweegt steeds sneller, dus je hebt geen tijd meer om eerst tien rondjes om elkaar heen te draaien. Dan is de subsidie al op, of het momentum weggeëbd. Je moet als samenwerkende partijen handelen vanuit: wij vertrouwen elkaar, tenzij. Dit model samen invullen, helpt je om elkaar heel snel af te tasten. Want de ware intenties en belangen komen direct op tafel.”

Wat levert het op als je die belangen snel aftast? Matthijs geeft een voorbeeld. “In een samenwerkingsverband om voor mbo-studenten gezamenlijk een sportieve opleiding te organiseren, deed één van de deelnemende bedrijven kosteloos mee. Zij vonden elke minuut dat deze studenten niet in een klaslokaal hoeven zitten, maar fysiek bezig zijn, waardevol. Een ander bedrijf vond het opleiden van al die studenten juist een mooi verdienmodel. Door de tijd te nemen voor een goed gesprek over de gezamenlijke droom en ieders belangen, besloot het tweede bedrijf om ook kosteloos kennis en expertise te leveren.”

Living lab Haarlem: anders framen naar opdrachtgevers

Willemijn Langkamp is labregisseur van Sport- en Beweeglab Haarlem, dat de sportparticipatie onder jongeren uit het vmbo en praktijkonderwijs wil vergroten. Lokale sportaanbieders verzorgen samen met de buurtsportcoach en studenten clinics op scholen en later op locatie van de sportaanbieders. Denk aan sporten als boksen, dansen, krav maga en voetbal. Tegelijk zijn er gesprekken met jongeren die inzicht geven in wat hen stimuleert tot sportdeelname. Studenten van de opleidingen Sportkunde, Cios en Social Work helpen bij de warme overdracht naar sport in de wijk én bij het betrekken van de omgeving.”

Willemijn: “Het model is heel interessant. Wij begonnen onze lokale samenwerking ook met het blootleggen van ieders belangen, gewoon met post-its op een bord. Maar het samen invullen van de purpose case brengt alles bij elkaar. Denken vanuit impact in plaats van subsidie is een manier van framing die ons ook helpt bij het overtuigen van opdrachtgevers en geldschieters. Het model maakt zichtbaar dat we verbonden zijn via een gezamenlijk hoger doel, dat niet klaar is als de tijdelijke subsidie afloopt.”

Nieuwe ecosystemen ontwikkelen

Matthijs stelt dat je de purpose case er vaker bij kunt pakken, dan alleen bij de start van je project. “Hoe instabieler je geldstromen, hoe vaker je dat zou moeten doen. Bijvoorbeeld om de belangen opnieuw af te tasten, of het gezamenlijke doel te herdefiniëren. Met elkaar in gesprek blijven, maakt jouw samenwerking sterker.”

Want als de potjes met geld leeg zijn, stopt nu nog te vaak ook de samenwerking. En dat is jammer. Hoe houd je vanuit een gedeelde droom jouw initiatief toch in de lucht? Matthijs adviseert om subsidies niet alleen te gebruiken voor activiteiten, maar ook om de samenwerking stevig neer te zetten en daarmee een solide lokaal netwerk op te bouwen. “Het gaat niet alleen om de zaalhuur en de materialen, het gaat om het creëren van lokale ecosystemen.”

Living lab Vinkhuizen: weer op scherp gezet

Nikki Jepkema is als onderzoeker aan de Hanzehogeschool Groningen betrokken bij het living lab in de Groningse wijk Vinkhuizen. In deze lage inkomenswijk zijn de inwoners volwaardig partner in het lab. In Vinkhuizen is al veel geïnvesteerd in beweegplekken in de openbare ruimte. Toch bewegen de buurtbewoners nog onvoldoende. Daarom zet dit lab zogeheten ‘citizen science’ in. De inwoners maken wandelingen door de wijk, analyseren en interpreteren de inzichten die dat oplevert en dragen zelf ideeën aan voor verbetering.

Nikki: “Het invullen van de purpose case zette me weer op scherp. Je zit zelf midden in een proces en denkt dat je de goede dingen doet. Door dit instrument ga je er weer boven hangen en ben je kritisch op de vraag: doen we de juiste dingen?” Nikki heeft het model ook ingevuld met haar partners in het lab. “Je denkt eerst: dit hebben we toch afgetikt aan het begin? Maar juist door vaker te praten over ambities, impact en ieders bijdrage, blijf je investeren in elkaar.”

Polderen 2.0

Sport en bewegen leveren een bijdrage aan domeinoverstijgende ‘wicked problems’, vertelt Matthijs. “Of het nu gaat om beweegarmoede tegengaan, of nieuwe aanwas van leden bij de sportvereniging: geen domein kan het alleen oplossen. Eigenlijk is dit polderen 2.0.” 

Maurits Grievink van het netwerk Wij zijn Katapult verzorgde samen met Matthijs de training die de labs volgden. Maurits: “De Labs doen in principe allemaal al aan co-creatie met hun partners en eindgebruikers. En veel projecten hebben hun lijst met partners wel helder, maar vergeten regelmatig stil te staan bij wederzijdse verwachtingen. Het mooie van de sport- en beweegsector is dat ze van nature graag vooruit willen, dingen willen doen. Maar soms is het nodig om uit de waan van de dag te stappen en stil te staan bij hetgeen je aan het doen bent.” 

Sterk en duurzaam netwerk bouwen

“Wij geloven dat het inzetten van een maatschappelijke businesscase lokale samenwerking op alle fronten versterkt”, besluit Matthijs. “Samen laat je die waan van de dag los en kijk je door een andere bril naar je project en naar wat je doet. Alleen al het gesprek hierover regelmatig met elkaar voeren, maakt dat je een betere band met partners krijgt. Zo bouw je aan een sterk en duurzaam lokaal netwerk, dat je in de toekomst voor nog veel méér maatschappelijke doelen kunt inzetten.”

Meer lezen en luisteren

• Meer informatie van ZonMw over de living labs sport en bewegen
• Meer informatie over de methodiek achter de maatschappelijke businesscase en het boek Impact dat Matthijs Bobeldijk hierover schreef
• Meer informatie over hoe een living lab werkt? Ga wandelen en luister intussen een Walk & Talk over de labs.