Living labs: het antwoord op de sport- en beweegvragen in je gemeente?

Enkele gemeenten zijn intussen begonnen met de living labs. Zo pakt de gemeente Den Haag beweegarmoede aan in twee achterstandswijken. De gemeente Oldambt onderzoekt hoe zij in de omgeving van kinderen het doorgeven van ongezond gedrag kan doorkruisen. En de gemeente Harderwijk wil bewegen op de juiste manier inzetten bij mensen met psychische klachten.

Iedereen betrekken

In een living lab werken verschillende partijen gelijkwaardig aan een gezamenlijk doel. Denk aan onderzoek, bedrijven, maatschappelijke organisaties, buurtsportcoaches, zorg- of onderwijsprofessionals, beleidsambtenaren van de gemeente en verzekeraars. Ook burgers – de eindgebruikers – zijn vanaf de start betrokken. De betrokkenen ontwikkelen en testen samen producten of diensten.

“Een living lab is geen methodiek, eerder een complexe vorm van samenwerking”, zegt Daniëlle de Boer. Haar team Sport en Bewegen van ZonMw subsidieert lokale en regionale living labs rond sport en bewegen. Zij is ook directeur van het Brusselse bureau Innofius, voor cross-sectorale research and development. Dit bureau bouwt living labs en begeleidt living labs naar Europese samenwerking en financiering. “Je moet vooraf en gedurende het proces goed bepalen welke partijen aan tafel moeten zitten. Bij het betrekken van stakeholders is het interessant om ook cross-sectoraal samen te werken, aangezien maatschappelijke vraagstukken zich meestal niet beperken tot één sector. In het geval van sport en bewegen kun je onder andere denken aan de sectoren onderwijs, zorg en ruimtelijke ordening. Zeker op gemeentelijk niveau is het interessant om deze samenwerking te onderzoeken.”

Gelijkwaardigheid als kracht

Idealiter is een living lab een vehikel om sneller tot innovaties te komen, omdat de juiste partijen samen optrekken en de veelheid aan kennis en ervaring voor een vliegwieleffect zorgen. Alle betrokkenen in een living lab hebben hun eigen kijk op wat er aan de hand is. Wat is de meerwaarde voor een gemeente om deze aanpak toe te passen in sport- en beweegstimulering? De Boer: “Het mooie is de gelijkwaardigheid. In een living lab benut je de kennis van alle deelnemers. Kennis van ambtenaren is complementair met kennis van sportprofessionals, jeugdwerkers of onderwijsmensen.”

Ook Frank van Eekeren, lector Impact of Sport aan De Haagse Hogeschool, noemt het integrale karakter een voordeel, al was het maar omdat alle relevante sectoren meedoen. “Je maakt het werken aan gezondheid duurzamer, omdat je een gedeeld eigenaarschap realiseert.” Als alle betrokken stakeholders voldoende urgentie voelen om een maatschappelijke uitdaging aan te gaan, is de kans op een duurzame samenwerking binnen een living lab het grootst.

Kernelementen living lab

• Multistakeholder participation: Een living lab doe je samen met de juiste partijen rondom het vraagstuk. Goede verwachtingen over en weer scheppen is de basis om in vertrouwen te kunnen werken.
• User Engagement: Wordt het probleem door de eindgebruiker ook zo gevoeld of zitten de problemen eigenlijk op een ander niveau? De vraagarticulatie met de eindgebruiker en de betrokkenheid van de eindgebruiker is een belangrijke pijler binnen een living lab.
• Multi-Method Approach: Kenmerkend voor living labs is dat er ruimte is voor experimenten en dat er sprake is van een iteratief proces waarbij constant wordt gecontroleerd of het doel van het living lab en de gekozen oplossingsrichting nog bij elkaar aansluiten of dat deze moeten worden bijgesteld.
• Real-Life Setting: De experimenten en oplossingen worden direct in de ‘echte wereld’ getoetst.
• Co-creation: Partijen en eindgebruikers zijn betrokken en in gezamenlijkheid worden ideeën gegenereerd, ontwikkeld en getoetst.

Onbekende opbrengst

Bij een living lab weet je van tevoren niet wat de opbrengsten zullen zijn, zegt Van Eekeren. Sterker nog: vooraf weet je – als je het goed doet – niet eens precies wat eigenlijk het probleem is. “Je moet een living lab niet inzetten als een methodiek voor burgerparticipatie bij jouw beleidsdoelen. Het doel vaststellen is onderdeel van het proces, niet een gegeven vooraf.”

Meerdere antwoorden mogelijk

De ervaring leert dat het niet vanzelf gaat, vertelt Van Eekeren. “Organisaties hebben vaak geleerd af te wachten totdat er een opdracht of een aanbesteding van de gemeente komt. Een living lab vraagt van alle deelnemers juist een proactieve houding.” Een andere uitdaging is accepteren dat je bij complexe vraagstukken nooit één antwoord zult vinden. En dat er ook geen eindpunt is. Zeker niet als je je living lab draait in een kwetsbare wijk met veel verschillende problemen. Werken zonder afgebakende periode is voor gemeenten lastig, ziet Van Eekeren. Dat vraagt om een goede uitleg dat je iets niet in één raadsperiode of collegetermijn zult oplossen.

Kennisontwikkeling systematisch begeleiden

De bijdrage vanuit een hogeschool of mbo-college is voor living labs evident, vinden De Boer en Van Eekeren. Expertise op het gebied van opleiding en ontwikkeling helpt om vanuit een living lab te komen tot ‘leergemeenschappen’ waarin betrokkenen steeds blijven leren van hun ervaringen. Lectoraten kunnen het proces van kennisontwikkeling systematisch begeleiden. Dat begint bij het leren begrijpen van de relatie tussen sport en bewegen en de maatschappelijke problematiek in een bepaalde omgeving. Ook zit het in het monitoren van het proces.

Harderwijk: sporten en bewegen om weer stabiliteit te vinden

In Harderwijk werken ervaringsdeskundigen intensief mee in het living lab ‘Waarde van bewegen’, een van de living labs die ZonMw en Sportinnovator financieren. Hoe ontwikkel je activiteiten waar mensen met een psychische kwetsbaarheid bij kunnen opbloeien?

Dat kan niet zonder ervaringsdeskundigen. Psychomotorisch therapeut Pim Hoek van Hogeschool Windesheim is de lab-regisseur. Het samen iets opzetten is voor hem de kracht van een living lab. “Vanaf het begin hebben we de mensen om wie het gaat in de groep. Het is al heel lang duidelijk dat sporten en bewegen veel kunnen betekenen voor mensen met psychische problemen. Het is cruciaal om juist met hen in gesprek te gaan. Maar dan moet je niet alleen maar zeggen: ‘Bewegen is goed voor je!’ Het gaat erom samen te bespreken wat voor iemand de waarde van bewegen is.”

Zo zijn er werksessies gehouden met begeleiders bij zorgorganisaties, professionals, medewerkers van de gemeente, bestuurders en managers. Hoek: “We wilden op al deze niveaus onderzoeken wat er nodig is en wat voor ideeën er leven. En wie wat zou kunnen bijdragen. Zo krijg je de mogelijkheden in beeld en weet je hoe het in Harderwijk werkt.” De eerste fase leidde ertoe dat een bestaande regiegroep met vijftien zorgorganisaties zich achter de aanpak van het lab heeft geschaard. Ook in het vervolg krijgen ervaringsdeskundigen een cruciale rol. “Alleen zo maak je iets wat echt passend is, in plaats van dat je iets voor een ander bedenkt.” Voor Hoek past het lab in een bredere beweging naar een inclusieve samenleving.

Lees hier meer informatie over het living lab in Harderwijk.

15 living labs

In 2020 kregen 15 gemeenten subsidie van ZonMw en Sportinnovator om de eerste stappen te zetten in het creëren van living labs rond sport en bewegen. Dat paste in het beleid van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) om burgers en lokale partners een rol te geven bij de uitvoering van het Nationaal Sportakkoord. Het idee is dat innovatie plaatsvindt op de plekken waar mensen wonen, werken, onderwijs volgen én sporten en bewegen. ZonMw heeft een publicatie met interviews over de ervaringen in het eerste jaar van living labs Sport en Bewegen.

G5 living labs

Ook zijn in het kader van het Nationaal Sportakkoord de vijf grote gemeenten – Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Eindhoven – in 2019 gestart met een living lab. Sport Knowhow XL maakte een artikel over het living lab in Den Haag.

Meer lezen?

• Meer informatie van ZonMw over de living labs sport en bewegen
• Dit zijn de lessen uit de eerste fase van de living labs Sport en Bewegen
• ENoLL is de Europese netwerkorganisatie rond living labs en heeft een website met onder meer webinars, podcasts en publicaties