Gelijkspel? Gendergelijkheid in de sport: de stand van zaken

Europese sportministers – onder wie demissionair minister Conny Helder – hebben in oktober 2023 ‘ja’ gezegd tegen raadsconclusies over gendergelijkheid in de sport. De aanleiding: in 2022 verscheen het in opdracht van de Europese Commissie geschreven actieplan Naar meer gendergelijkheid in de sport, vol aanbevelingen om het speelveld van mannen en vrouwen gelijkwaardiger te maken.

Een duidelijk pleidooi voor specifiek beleid – en bijbehorend budget – waar elke lidstaat mee aan de slag kan. Hoe wordt dit opgepakt in Nederland? En hoe leeft het onderwerp gendergelijkheid in de sport bij sportorganisaties, overheden, kennisorganisaties en sporters zelf? Kenniscentrum Sport & Bewegen bracht in december 2023 belangrijke spelers rond dit thema bijeen in een Kenniscafé om dit te onderzoeken.

Feiten en cijfers

Agnes Elling is onderzoeker bij het Mulier Instituut en bestudeert al meer dan dertig jaar sociale ongelijkheid binnen door sport ten aanzien van sekse, etniciteit en seksuele voorkeur. Zij concludeert aan de hand van recente cijfers onder andere:

• Meer vrouwen dan ooit doen aan topsport.
• Rond het jaar 2000 had meer dan de helft van de sportbonden geen enkele vrouw in het bestuur zitten. Inmiddels hebben meer sportbonden ook een of meer vrouwen in het bestuur.
• Sinds 2001 zien we het verschil in sportdeelname toenemen, vooral bij jeugd tussen 12 en 17 jaar. 68% van de meiden doet aan sport, tegenover 76% van de jongens. De verschillen tussen meiden en jongens zijn het grootst bij kinderen (van ouders met) een migratieachtergrond. Hierbij is gekeken naar vijf traditionele migratielanden.
• De subsidies voor verenigingssport komen meer ten goede aan jongens en mannen dan aan meiden en vrouwen, is een conclusie die je kunt trekken als je ziet dat 67% van het ledenbestand mannelijk is, met zelfs bij de senioren 71%. 
• Vrouwen zijn vaker slachtoffer van emotioneel of seksueel grensoverschrijdend gedrag in de sport; 65% van de meldingen bij het Centrum Veilige Sport komt van vrouwen. Transvrouwen en non-binaire personen zijn relatief vaker slachtoffer. Ook vrouwelijke beschuldigden komen voor: 16% ten opzichte van 83% van overschrijdend gedrag beschuldigde mannen.
• Sportverenigingen die een coördinator voor gendergelijkheid hebben, bereiken sneller gelijke kansen dan verenigingen die dit niet hebben.
• Twee op de drie sportbonden hebben meer dan 60% jongens/mannen lid; een kwart is redelijk ‘genderneutraal’ en een op de twaalf bonden heeft juist veel meer vrouwen dan mannen als lid.
• Op bestuursniveau is het verschil nog steeds groot: slechts 26% van de clubtrainers is vrouw, en nog minder vrouwen zijn hoofdtrainer of bondstrainer (beide 14%). Bonds- en clubbesturen bestaan respectievelijk voor 77% en 72% uit mannen.
• Kledingnormen worden over het algemeen ruimer: denk aan de rokjes bij hockeyclubs die niet meer verplicht zijn.
• Er is meer onderzoek nodig om te bepalen hoe sport gelijkwaardiger kan worden, maar ook op sporttechnisch gebied mist nog veel kennis over ‘vrouwenblessures’ en de invloed van hormonen op prestaties.

Sportministers zeggen ja tegen Europese aanbevelingen

Emine Bozkurt, de Nederlandse voorzitter van de expertgroep van de Europese Commissie voor gendergelijkheid in sport, toont zich behoorlijk tevreden over de mijlpaal dat ministers toezeggen met haar aanbevelingen aan de slag te gaan. “Dat betekent dat het steeds specifieker op de beleidsagenda in Europa komt te staan. Het is ook goed nieuws dat delen van ons actieplan letterlijk zijn overgenomen in deze raadsconclusies.” In deze expertgroep zitten overigens drie Nederlandse experts: naast Emine Bozkurt zijn dat Marijke Fleuren (hockey) en Claudia Bokel (schermen).

In het actieplan komen de volgende thema’s aan bod: participatie, leiderschap, de rol van coaches/trainers, sociale en economische factoren, media en veiligheid. Daarnaast zijn er overkoepelende onderwerpen die voorwaardelijk zijn voor meer gendergelijkheid in de sport, zoals meer budget en betere dataverzameling. Het is nu tijd voor de lidstaten – dus ook Nederland – om na te denken hoe ze hier op nationaal niveau op willen inspelen.

De voorzitter van de ‘high level expert group’ onderstreept ook wat het rapport niet heeft gehaald, maar volgens haar wel degelijk vooruitgang zou kunnen versnellen: een quotum van minimaal 50% vrouwen in bestuursfuncties, bijvoorbeeld. “We zien keer op keer dat verandering niet vanzelf gaat en dat gericht beleid zo’n proces versnelt. In Frankrijk wordt dit quotum in 2024 ingevoerd. Dat dit kan in zo’n groot land, laat zien dat er wel degelijk draagvlak voor te vinden is”, zegt Emine Bozkurt.

Mannen en vrouwen ook in Nederland nog niet zo gelijk

In het Sportakkoord II van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport staat dat participatie aan sport tussen mannen en vrouwen in Nederland ongeveer gelijk opgaat. Mulier-onderzoeker Agnes Elling signaleert dat het verschil in sportparticipatie vergeleken met het begin van deze eeuw licht is toegenomen, in het nadeel van meiden en vrouwen.

Dat is gedeeltelijk te verklaren door de verschillen in participatie van meiden en vrouwen met en zonder een migratieachtergrond. “En bedenk dat we alleen meiden en vrouwen hebben kunnen meenemen in het onderzoek die de Nederlandse taal beheersen. Van meiden en vrouwen die dat niet doen, hebben we geen data.” Dat betekent dat de verschillen groter kunnen zijn dan wat de data nu aangeven.

Ongelijk investeren om gelijkheid te behalen

De Cruyff Foundation organiseert al jaren een nationaal straatvoetbaltoernooi in samenwerking met de Krajicek Foundation. De organisaties kwamen erachter dat ze de insteek moeten veranderen als ze meer deelname van meiden willen. “In veel wijken waar wij actief zijn, wonen veel meiden en vrouwen met een islamitische achtergrond”, zegt Niels Meijer, directeur van de Cruyff Foundation.

“Sommige meiden sporten liever niet in het bijzijn van mannen. Een deel van het toernooi is daarom binnen, onder leiding van een vrouwelijke coach. Exclusiviteit binnen inclusiviteit. Niet iedereen is voorstander van deze insteek, maar het werkt wel. Wanneer je niet op gelijke voet staat, is een ongelijke investering nodig om gelijkheid te behalen. Dat geldt wat ons betreft ook voor jongeren met een beperking en ouderen.”

Ook Angelique Rozeboom, regiomanager van de Krajicek Foundation, wijst erop dat verschillende factoren met elkaar verbonden zijn waarom vrouwen minder sporten dan mannen. “Dat vrouwen nog steeds het gros van het onbetaalde werk thuis doen, heeft er bijvoorbeeld ook mee te maken”, vertelt ze. Vrouwen spenderen gemiddeld ruim negen uur per week meer aan onbetaald werk dan mannen, blijkt uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). “Als beleidsmaker moet je je ervan bewust zijn dat mensen op meerdere assen kunnen afwijken van ‘de norm’, dat die assen elkaar beïnvloeden en dat dit iemands positie in de maatschappij bepaalt.”

Waarom gendergelijkheid voordelig is voor iedereen

Dat mannen en vrouwen niet dezelfde kansen hebben in de sport, is geen ‘vrouwenthema’. “Allereerst omdat we er samen recht op hebben: Gelijke behandeling staat in artikel 1 van de Grondwet,” zegt Mulier-onderzoeker Agnes Elling. “We vinden het steeds vanzelfsprekender dat vrouwen ‘typische mannensporten’ zoals voetbal willen doen, omdat dit status heeft. Maar genderstereotypen zijn ook nadelig voor jongens en mannen. Denk bijvoorbeeld aan de vooroordelen die we hebben over een man die aan synchroonzwemmen wil doen. Minder genderstereotypen zorgt voor meer vrijheid voor iedereen.”

Wat volgens Anneke van Zanen-Nieberg (voorzitter van NOC*NSF) helpt, is focussen op het feit dat gelijkheid nastreven niet alleen eerlijker, maar ook waardevoller is. Zo laat onderzoek zien dat gemengde managementteams beter presteren dan teams die uit alleen vrouwen of alleen mannen bestaan. “Slechts 10% van de coaches is vrouw. Dat is geen goed voorbeeld voor de jeugd.” Het bestuur van NOC*NSF is een bijzondere uitzondering in de sportwereld, met meer vrouwen dan mannen aan de top. Maar het aantal vrouwelijke directeuren van sportbonden en eredivisieclubs is nog beperkt.

Beeldvorming en taalgebruik

Representatie en beeldvorming van hoe een leider eruit ziet, is ook belangrijk in het kader van gendergelijkheid. Als vooral mannen voor een groep sporters staan, houdt dit beeld zichzelf in stand: jonge atleten zien alleen mannelijke coaches als voorbeeld en daardoor zien ze niet hoe vrouwen ook zo’n functie kunnen vervullen. Uit onderzoek van belangenorganisatie WOMEN Inc. naar mediaberichtgeving over het Nederlandse mannen- en vrouwenvoetbal, blijkt dat het belangrijk is om stereotiepe beeldvorming te voorkomen. Er is nog een lange weg te gaan, ook in de media, gezien bijvoorbeeld de commotie rond de uitspraak van Sherida Spitse in Studio Voetbal dat ze in de toekomst coach van Ajax’ mannenelftal wil worden.

“Denk ook aan taalgebruik”, zegt Niels Meijer van de Cruijff Foundation. “In ‘meisjes’ zit een verkleinwoord. Zeg dus ‘meiden’.” Aanbevelingen van WOMEN Inc. zijn bijvoorbeeld: ‘Wees alert op overbodige referenties naar vrouw-zijn in je taalgebruik’ en ‘Definieer het talent van vrouwen niet aan de hand van mannen, bijvoorbeeld in de vragen die ze krijgen of door de beschrijvingen’.

In tophockey nu wel gelijke beloning

Hesterine de Reus, voormalig profvoetballer en bondscoach van Oranje onder 19 jaar, draagt als ambassadeur bij aan ‘Ik ben V’, een organisatie die zich inzet voor gelijke kansen in de voetbalsport. “Voetbal voor vrouwen op hoog niveau wordt commercieel wel steeds interessanter; sponsoren die nu instappen, boeken waarschijnlijk veel rendement omdat de markt gaat groeien.” ‘Ik ben V’ focust niet alleen op topsport, maar ook op grassroots niveau, omdat ze zien dat daar juist nog veel ongelijkheid in faciliteiten en waardering is.

Beleid wordt gemaakt door de overheid, de gemeenten, verenigingen en bonden. De Europese hockeyfederatie laat bijvoorbeeld zien hoe het ook kan: daar is gelijke beloning het uitgangspunt geworden. “Meiden spelen misschien iets minder wedstrijden om op wereldniveau te komen dan jongens”, legt erevoorzitter van de Europese hockeyfederatie Marijke Fleuren uit. “Dus als we gelijk willen betalen, betekent dit dat de jongens nu minder krijgen. Daar kiezen we alsnog bewust voor, om een nieuwe, meer gelijkwaardige start te maken.”

Blijf aan tafel bij de mannen zitten of pak er een stoel bij

Sportbestuurders en onderzoekers benoemen dat het bewustzijn over gelijke kansen voor vrouwen en mannen in de sport toeneemt, maar dat de verandering erg traag gaat. 

Niels Meijer geeft een voorbeeld: “Wij reiken jaarlijks de Johan Cruijff-prijs uit voor het Talent van het Jaar in de Eredivisie. De winnaar mag dan een Cruyff Court laten aanleggen op een plek naar keuze. Dat kost twee ton en wordt grotendeels gefinancierd door sponsoren. Voor de mannen geen probleem om dat gesponsord te krijgen. Al vijf jaar proberen we dit ook voor de talenten van de eredivisie van de vrouwen te doen, maar we kregen het niet gefinancierd. Vorig jaar hebben we het dan maar zelf georganiseerd met behulp van de Vriendenloterij.” Die ongelijkheid probeert een stichting van topvrouwen nu te veranderen: zij vinden het onzin dat alleen vrouwen dit zouden willen financieren en gaan nu hun mannelijke collega’s benaderen om ook over de brug te komen.”

Marijke Fleuren is al decennia voorvechter van gelijkheid in de sport en houdt de moed erin: “Vergeet niet: we komen van ver. Het is pas een paar generaties geleden dat vrouwen zodra ze trouwden het gros van hun rechten verloren en bijvoorbeeld geen bankrekening mochten openen of verzekering afsluiten zonder toestemming van hun echtgenoot.”

“Rationeel zijn we een eind op weg, maar gevoelsmatig hobbelen we er achteraan. Zoiets heeft veel tijd nodig. Bij de European Hockey Federation hebben we nu evenveel vrouwelijke als mannelijke scheidsrechters. Dat is mooi, maar de eerste plannen daarvoor stammen uit 2005. Word dus niet moedeloos, blijf positief. Blijf aan die tafel zitten of besluit juist om zelf een stoel erbij te pakken. Houd vol.”

Goed nieuws

Het goede nieuws is er anno 2023 zeker: sporten zoals voetbal voor vrouwen zitten in de lift. Projecten zoals ‘Ik ben V’ en ‘Samen naar sportief en maatschappelijk goud’, ontstaan. Meer vrouwelijke rolmodellen staan op. Denk bijvoorbeeld aan vrouwelijke voormalige topsporters die later in bestuursfuncties treden, zoals Stefanie van der Gragt die technisch manager bij AZ is. Langzaam maar zeker wordt er zo een meer gelijkwaardige sportsector gecreëerd. 

Verandering begint ook op lokaal niveau: hoe krijg je meer vrouwen in bestuursfuncties, hoe krijgen meiden dezelfde sponsorondersteuning, hoe zorg je dat er gelijk wordt geïnvesteerd in trainers en faciliteiten? Denk dus na over wat je kunt doen bij je eigen club om het onderwerp gendergelijkheid te agenderen, zodat in de toekomst jongens en meiden niet beter weten dan dat iedereen gelijk behandeld wordt in de (top)sport. Zoals Cruijff – overigens een groot voorstander van het vrouwenteam voor Ajax – ooit zei: ‘Je gaat het pas zien als je het doorhebt.’

Op de foto boven dit artikel, van links naar rechts: Marijke Fleuren, Niels Meijer, Barbara Barend, Anneke van Zanen-Nieberg en Hesterine de Reus tijdens het Kenniscafé 2023.

Lees ook

• Zo stimuleer je meer gendergelijkheid in de sport (deel 1)
• Zo stimuleer je meer gendergelijkheid in de sport (deel 2)
• Wat belemmert de sportdeelname van meiden met een niet-westerse migratieachtergrond uit arme gezinnen?
• Meiden die voetballen op topniveau hebben meer kans op mentale problemen dan jongens
• Vind publicaties over sportparticipatie bij meisjes in de Kennisbank Sport en Bewegen