Eenzame ouderen: de rol van bewegen (beleid)

Eenzaamheid is een groot maatschappelijk probleem: meer dan een miljoen Nederlanders voelt zich ‘sterk eenzaam’. Die groep bestaat voornamelijk uit ouderen. Eenzaamheid is niet alleen een naar gevoel, het kan ook leiden tot o.a. verhoging kans op Alzheimer en zelfs tot eerder overlijden.

Sporten en bewegen kunnen helpen tegen eenzaamheid. Vanuit de doelen van de Wet maatschappelijke ondersteuning (bevorderen van zelfredzaamheid en participatie van burgers) en de Wet publieke gezondheid (voorkómen van gezondheidsproblemen) hebben gemeenten de taak om aandacht te geven aan het vroegtijdig signaleren, voorkómen en verminderen van eenzaamheid.

Wat is eenzaamheid precies?

Eenzaamheid is je niet verbonden voelen. Je ervaart een gemis aan een hechte, emotionele band met anderen. Of je hebt minder contact met andere mensen dan je wenst. Eenzaamheid gaat gepaard met kenmerken als negatieve gevoelens van leegte, verdriet, angst en zinloosheid en met lichamelijke of psychische klachten.

Er bestaan verschillende soorten eenzaamheid. Afhankelijk van het ervaren gemis wordt o.a. gesproken van emotionele of sociale eenzaamheid. Soms komt het tegelijk voor.

• Emotionele eenzaamheid
  Emotionele eenzaamheid treedt op als iemand een hechte, intieme band mist met één of meerdere personen. Meestal gaat het om de levenspartner. Er is een emotionele behoefte.

• Sociale eenzaamheid
  Sociale eenzaamheid draait om minder contact hebben met andere mensen dan je wenst. Denk aan het missen van vrienden, kennissen of collega’s. Het sociaal netwerk schiet tekort. Er is een sociale behoefte.

Sociale relaties met andere mensen zoals familieleden, vrienden en kennissen zijn belangrijke ‘hulpbronnen’ in het dagelijks leven. Ze vormen het ‘sociale fundament’ van elk mens en dragen bij aan het gevoel van een zinvol leven.”

Bron: Eenzaamheid.nl

Hoe meten we eenzaamheid

In de praktijk wordt de vragenlijst van de ‘Eenzaamheidsschaal van De Jong-Gierveld’ het meest gebruikt om eenzaamheid te meten. Dit instrument wordt ook internationaal veel gebruikt. Deze schaal meet de eenzaamheid door middel van elf – of, in de verkorte versie, zes – vragen over sociale relaties en de ervaren kwaliteit daarvan. Er zijn subschalen voor de emotionele en sociale dimensie. Meer informatie hierover vind je op de website van eenzaamheid.nl.

Feiten en cijfers over eenzaamheid

In het algemeen neemt het percentage mensen met (zeer) ernstige eenzaamheid toe met de leeftijd. Volgens de Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen (die de schaal van De Jong Gierveld ook gebruikt) voelde bijna tweederde (63%) van de 85-plussers zich in 2016 eenzaam. Bron: Volksgezondheidenenzorg.info.

De meest recente cijfers komen van het CBS uit 2019 (die de verkorte versie van de De Jong Gierveld schaal gebruikt).

• Ouderen van 75 jaar of ouder voelen zich vaker enigszins eenzaam, dan mensen die jonger zijn.
• Eén op de drie 75-plussers zegt zich enigszins eenzaam te voelen.
• En bijna één op de tien 75-plussers voelt zich sterk eenzaam. Van de 75-plussers in Nederland is dit ongeveer een kwart.

Ouderen in de leeftijd van 55-74 jaar geven aan vaker sterk sociaal eenzaam, dan sterk emotioneel eenzaam te zijn. Ouderen van 75 jaar of ouder geven wel vaker aan zich enigszins emotioneel eenzaam te voelen dan jongere leeftijdsgroepen. Hierbij speelt het feit dat ouderen vaker alleenstaand zijn, deels een rol.

Cijfers eenzaamheid al jaren stabiel

Volgens de Monitor Eén tegen eenzaamheid (onderdeel van de NIVEL participatiemonitor) is de mate van eenzaamheid onder 75-plussers de laatste jaren stabiel. Eén op de tien ouderen was in de periode 2015-2018 (zeer) sterk eenzaam. Het percentage (zeer) sterk eenzame ouderen nam niet toe of af tussen 2015 en 2018. Ook cijfers over de periode 2011 tot 2019 van het Longitudinal Aging Study Amsterdam (LASA) bevestigen deze trend.

De rol van sport en bewegen

De inzet van sport- en beweegactiviteiten kan een grote bijdrage leveren aan het verminderen van eenzaamheid. Juist op sociaal gebied verandert er veel als je ouder wordt. Betekenisvolle relaties kunnen wegvallen, of je verliest je maatschappelijke rol. Samen sporten of bewegen kan dan een manier zijn om (nieuwe) mensen te ontmoeten en om bij een groep te horen.

Daarnaast leveren sport en bewegen een positieve bijdrage aan de fysieke gezondheid van ouderen. Dat zorgt er weer voor dat ouderen beter in staat zijn om er op uit te gaan en anderen te ontmoeten, of om hun sociale activiteiten te kunnen blijven uitvoeren.

Landelijk beleid tegen eenzaamheid

In maart 2018 stuurde minister Hugo de Jonge (ministerie van VWS) het Actieprogramma Eén tegen eenzaamheid naar de Tweede Kamer. Het actieprogramma heeft als doel om eenzaamheid onder ouderen te verminderen door o.a. gemeenten (lokale coalities) en landelijke partijen (Nationale Coaltiie) te activeren in de strijd tegen eenzaamheid

De Nationale Coalitie en lokale coalities tegen eenzaamheid nemen samen het voortouw voor een trendbreuk van eenzaamheid onder ouderen langs twee actielijnen:

• Eenzaamheid signaleren en bespreekbaar maken.
• Het doorbreken en duurzaam aanpakken van eenzaamheid.

Meer omzien naar elkaar vraagt uiteindelijk een kentering in de hele samenleving. Iedereen kan hierin van betekenis zijn.

Uit de benchmark van dit programma zien we ook dat de aanpak van eenzaamheid in veel gevallen nog (deels) afhankelijk is van tijdelijke subsidies. Op het vlak van duurzame aanpak zien we dat 36 van de deelnemende gemeenten gebruikmaakt van de databank effectieve interventies. De aanpak is bij 51 gemeenten momenteel nog geheel of gedeeltelijk afhankelijk van eenmalige subsidies. Op het gebied van monitoring en evaluatie blijkt dat 57 gemeenten hun aanpak in ieder geval ten dele monitoren en evalueren.

De Landelijke gezondheidsnota 2020-2024 heeft vitaal ouder worden als een van de vier hoofdthema’s benoemd. Eenzaamheid bij ouderen wordt wel een aantal keer genoemd in de nota, maar niet specifiek in relatie met bewegen en sporten. In het kader van het thema Gezondheid in de fysieke en sociale leefomgeving wordt in de nota benoemd dat een aanpassing van de fysieke leefomgeving kan bijdragen aan de vermindering van eenzaamheid en overgewicht.

Lokaal beleid tegen eenzaamheid

Veel gemeenten richten zich al op kwetsbare en eenzame ouderen vanuit het sociaal beleid. Het is dan een aanrader om eens samen met de beleidsmedewerker Sport om tafel te zitten om te zien hoe dit vraagstuk gezamenlijk op te pakken. Onderstaand geven we een aantal voorbeelden van lokaal beleid tegen eenzaamheid.

Lokale coalities tegen eenzaamheid

Bij het uitvoeren van het programma Eén tegen eenzaamheid hebben gemeenten een sleutelrol. Vanuit het ministerie van VWS worden gemeenten ondersteund om lokale coalities tegen eenzaamheid te vormen. De aanpak kan per gemeente verschillen. Er liggen kansen voor lokale samenwerkingsverbanden vanuit verschillende beleidsterreinen. Onderzoek samen met je collega’s bij Zorg, Welzijn, Sport of Openbare Ruimte de vele mogelijkheden van sport en bewegen binnen een lokale coalitie tegen eenzaamheid.

Het aantal deelnemende gemeenten is sinds januari 2020 gegroeid van 125 naar bijna 200 in september 2020 (bron: rijksoverheid) Bekijk hier welke gemeenten zich hebben aangesloten bij het actieprogramma. Ook vind je voorbeelden van hoe gemeenten en lokale coalities zich inzetten. Hoe je lokaal aan de slag kunt gaan lees je in het artikel Eenzame ouderen: de rol van bewegen (praktijk) [volgt binnenkort].

Verbinding met lokale preventie akkoorden

Het landelijk Preventieakkoord nodigt gemeenten en regio’s van harte uit om gezondheidswinst te boeken middels een lokaal of regionaal preventieakkoord. Roken, overgewicht en problematisch alcoholgebruik zijn belangrijke – maar zeker niet de enige – thema’s voor een lokaal preventieakkoord. Dit biedt de mogelijkheid om de aanpak breder te trekken en achterliggende problematiek zoals sociaaleconomische gezondheidsverschillen, armoede, eenzaamheid en stress aan te pakken. Ook hierin kan bewegen een belangrijke rol spelen.

Wet maatschappelijke ondersteuning

Vanuit de doelen van de Wmo (bevorderen van zelfredzaamheid en participatie van burgers) en de Wet publieke gezondheid (voorkómen van gezondheidsproblemen) hebben gemeenten de taak om aandacht te geven aan het vroegtijdig signaleren, voorkómen en verminderen van eenzaamheid. Volgens een advies van de Adviesraad van Ouderen kunnen op dit gebied nog wel stappen gemaakt worden als het gaat om de aandacht die gemeenten besteden aan preventieve programma’s voor ouderen.

Meer weten over hoe eenzaamheid aanpakken en welke (beweeg)interventies hierbij in te zetten zijn, lees dan het artikel Eenzame ouderen: de rol van bewegen (praktijk). [volgt binnenkort]